گذار از مرحله تولید تک نسخه ای به مرحله انبوه صنعتی در گرافیک ایران؛ مرهون اقدامات صنیع الملک است. صنیع المک را پدر گرافیک مطبوعات ایران میدانند. اقدامات نوخواهانه او در زمان قاجار توانست تحول و تعاملی در ساختار و طراحی گرافیک ایران ایجاد کند.
مقدمه
اقدامات صنیع الملک، بیانگر آن است كه كنش های وی در تبعیت از شرايط جامعه آن زمان قرار داشته است، اما از آنجا که او همچون هر هنرمند خالق ديگری نمي توانسته در برابر تحولات اجتماعي دوران خويش منفعل باشد، لذا به عنوان هنرمند، در تعاملي پیوسته و منسجم با تغییرات حاكم بر ساختارهای جامعه توانست ابعاد نويني در ساختار طراحي گرافیک ايران پدید آورد.
تحولات جامعه در دوران قاجار در حوزه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و صنعتی رخ داد که با آنکه خارج از حیطه هنر بود اما در بالندگی طراحی گرافیکی ایران سهیم بودند.
تحولات سیاسي و فرهنگي دوران قاجار؛ يعني تولید مطبوعات و ورود و رواج فن چاپ نقشي كلیدی در شكل گیری شاخه ای نوين از گرافیک به نام گرافیک مطبوعاتي به همت صنیع الملک بر عهده داشت.
در این مقاله همت بر آن است تا به بررسی نقش صنیع الملک و واکاوی عوامل موثر در ایجاد و رشد گرافیک مطبوعاتی ایران پرداخته شود.
صنیع الملک کیست؟
میرزا ابوالحسن غفاری کاشانی ؛ ملقب به صنیع الملک چاپگر و گرافیست سده 13 هجری، در سن 15 سالگی برای تعلیم نقاشی نزد مهر علی اصفهانی، نگارگر و نقاش دربار فتحعلی شاه فرستاده شد. از قرائنی که در دست است، در حدود سال 1229 ه. ق. متولد شده و فرزند میرزا محمد غفاری و از خانواده قاضی عبدالمطلب غفاری کاشانی و عموی محمد غفاری (کمال‌الملک) می‌باشد.
صنیع الملک این لقب را از کوشش هایش در روزنامه دولت، در سال 1239به دست آورد. او به حمایت و مساعدت حسین‌علی خان نظام الدوله مشیر الملک به ایتالیا سفر کرد و چند سال در موزه‌های فلورانس و رم مشغول فراگیری و تمرین نقاشی بود.
لقب نقاش باشی قاجار
پیشرفت او در سال (۱۲۵۸ ه. ق) که جوانی ۲۵ ساله بود امکان و مجوز حضور در دربار محمد شاه قاجار را داد. این پرده رنگ روغنی از چهره‌ی شاه تهیه کرد و چندی بعد به سمت نقاشباشی دربار منصوب شد. این پرده قدیمی ترین اثر صنیع الملک است و تاریخ 1258 را بر خود دارد.
روزنامه وقایع الاتفاقیه
صنیع الملک در اروپا، علاوه بر تکمیل رشته نقاشی، در امور چاپ لیتوگرافی نیز تحصیل کرده، اطلاعات مفیدی کسب کرده بود. به این سبب در سال 1277ه. ق. ریاست دارالطباعه ، اداره امور چاپ و انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه که از اقدامات و تاسیسات مرحوم میرزا تقی خان امیر کبیر بود و تا آن موقع 471 شماره از آن به طور هفتگی منتشر گردیده بود، از طرف ناصرالدین شاه به عهده میرزا ابوالحسن خان نقاشباشی گذاشته شد.
شاه از او خواست که روزنامه مزبور را به صورت آبرومندتر و بهتری در آورد و در هر شماره تصاویری از رجال و شخصیت های درباری و سیاسی و مناظر تهران و بعضی وقایع و اتفاقات، نقاشی و چاپ کند.
هزار و یک شب
هزار و یک شب ؛ نسخه مصور و مذهبی است از کتاب هزار و یک شب، که توسط صنیع الملک و به دستور ناصر الدین شاه در 7 سال تولید شد. این کتاب که مشتمل بر 1134 تصویر است در حال حاضر در موزه گلستان نگهداری میشود.
از دیگر آثار برجسته و مربوط به این دوره تابلوی صف سلام فتحعلی شاه اثر میرزا نقاش است.
رافائل ایران
صنیع الملک تابلویی به تقلید از تابلو ( مدونای فولین یو ) رافائل کشیده است ؛ که این تابلو تصویر میرزا علی اصغر خان اتابک ملقب به امین السلطان است.
این تابلو بر دیوار تالار پارک وی نصب بود تا زمانی که جنگی داخلی میان دولتیان و ستارخان در گرفت، تابلو مورد اصابت گلوله قرار گرفت و سوراخ شد ؛ اما تابلو به هنرمندی علی اکبر کاشانی، تعمیر و در مدرسه دارالفنون بر دیوار نصب شد. از این حیث در محافل هنری ایران، او را رافائل ایران نامیدند.
تحلیل آثار صنیع الملک
شخصیت‌پردازی در آثار صنیع‌الملک چشم‌اندازهایی از سرشت و نهاد وجودی و نشانه‌هایی از رفتارشناسی کاراکترها را نشان میدهد.
او در آثارش به نمایش طبقه اجتماعی وکاراکترهای آنها پرداخته است. او به شکلی از بیانی در ارائه شخصیت پردازی دست پیدا می‌کند که در آن مقطع زمانی بی نظیر است. تک چهره‌های صنیع الملک نشانگر و بازآفرین روحیات و خصوصیات فردی سوژه‌های او است.
سرشت و روحیه اشخاص و توجه به ساحت‌های درونی و رنگارنگ آدم‌ها تجلی یافته است. این مهم مجالی برای موشکافی و تامل در درونیات‌شان را برای مخاطب اثر فراهم می‌کند. نگاه به درون، ساحت‌های گسترده‌تر و رنگارنگ‌تری را در بر می‌گیرد و تفاوت رفتار و حالت‌ها بیشتر به چشم می آید.
در چهره‌پردازی‌های گروهی صنیع الملک، طبع شوخ او نمایان میشود. تعدد و تکثر آدم‌ها با سیمای ظاهری به هنرمند امکان میدهد که بیش از پیش سرشت و روحیه اشخاص را در پرتره‌های آنان جلوه‌گر کند .
تاسیس اولین هنرستان ایران
پس از آنکه در سال 1239 صنیع المکل از طرف ناصر الدین شاه بهعنوان مدیر چاپ و سر دبیر روزنامه دولت انتخاب شد ؛ در سال 1240 نخستین مدرسه نقاشی ایران، توسط صنیع الملک تاسیس شد.خبر این تاسیس در شماره 518 روزنامه علیه دولت ایران نوشته شد.
اسلوب پرسپکتیو، سایه روشن و موازین نقاشی کلاسیک غربی به دانش آموزان آموخته شد.
در اولین مراكز آموزشي هدف اصلي تربیت شاگرداني بود كه اصول و قواعد نقاشي واقعگرا و شبه عكاسي را فرا گیرند. بنابراين شاگردان از تصاوير استادان رنسانس اروپا و همچنین از آثار لیتوگرافي و عكاسي كپي ميكردند.
پس از بازگشت او از اروپا به ایران و با توجه به علاقه و تمایل شدیدش در جهت توسعه هنر نقاشی ایران و آموزش شاگردان فراوان در این رشته، مقداری وسایل نقاشی، سمه های رنگی و گراور به همراه خود به ایران آورد که بعد ها در این هنرستان مورد استفاده قرار گرفت.
فرنگی سازی
هنرمندان دوران زندیه، که هسته مرکزی هنرمندان قاجار تشکیل میدادند، شیوه ای در نقاشی بر گزیدند ؛ که آن را فرنگی سازی مینامیدند. فرنگی سازی اذغام شیوه های نقاشی اروپایی و غربی با سنت های تقاشی ایرانی است.
نکته مهم در بررسی ویژگی های نقاشی دوره قاجار، به شرح زیر است:
- کثرت پرده‌های رنگ و روغن به‌اندازه نسبتاً بزرگ و استفاده از رنگ و روغن که یک قرن بعد از صفویه در ایران رواج پیدا کرد.
- نمایش شوکت و کسوت پادشاهان که بزرگ ترین و بهترین نقاشی های قاجار را شامل میشود( شاهان قاجار سفارش دهنده و حامیان این سبک از نقاشی بودند.)
- رواج تک چهره و پرتره
- رعایت اصول طبیعت نگاری
- پرداخت و توجه به حالات چهره شخصیت ها
مضامین نقاشی های قاجار
منظره سازی، شمایل نگاری، صحنه‌های رزم و بزم، بندبازی، حرکات موزون و موضوعاتی که با شعر و ادبیات پارسی پیوند دارد؛ از مضامین نقاشی دوران قاجار است.
معروف ترین شمایل حضرت محمد
معروف ترین نقاشی شمایل از حضرت محمد مربوط به صنیع الملک است ؛ این نقاشی بدون نقاب با جزییات کامل تصویر شده است.
درباریان قاجار
از موضوعات پر اهمیت د رحوزه کار صنیع المک؛ چهره‌نگاری است که برای نصب در اماکن رسمی و دولتی در نظر گرفته شده بود.
مثلاً نقش چهره، در حالت نشسته روی صندلی، ایستاده تمام قد، دو زانو در حالت نشسته با پشتی. البته این نقاشی‌ها مخصوص پادشاهان قاجار، شاهزادگان، وزرا و دیگر وابستگان به دربار است. در این چهره پردازی‌ها پرداختن به جزئیات چهره و نیز توصیف شخصیت در درجه اول اهمیت قرار داشت.
تحولات سیاسی موثر بر اقدامات صنیع الملک
اقدامات صنیع الملک را نمیتوان کاملاً آبستن خلاقیت او دانست و شرایط محیطی و ساختارهای اجتماعی را نادیده گرفت. تولید و تحولات هنری اغلب بر مبنای وابستگی و تبعیت از شرایط سیاسی جامعه است. ملاحظات سیاسي با تولید هنر از ديرباز در تعاملي پیوسته و ناپیوسته قرار داشته است.
تولیدات هنری در جامعه قاجار مشتمل بر قواعد، منازعات، سرمایه و منش بوده است. واقعیت های سیاسی حاکم بر جامعه ( عوامل تعیین کننده انواع هنر و موضوعات آن) این گونه بوده است که تعیین شود چه چیزی تولید شود، چگونه اجرا شود، به چه شکل به دست مخاطب برسد و به طور خلاصه ساختار تولید، اجرا و انتشار آن چه گونه باشد.
چاپ نخستین روزنامه مصور و دولتی ایران در زمان ناصر الدین شاه و به دستور مستقیم او انجام شد. این موضوع سرآغاز شكل گیری گرافیک مطبوعاتي و يا شاخه ای نوين از طراحي گرافیک مطبوعاتي ايران شد.
روزنامه های دولتي مصور به لحاظ ویژگی های نوشتاری و تصويری به وضوح بیانگر اهمیت اهداف سیاسي حاكم بر كشور بود تا حدی كه حتي در يک شماره از اين روزنامه ها چهرۀ يكي از عوام جامعه ديده نميشود و تمامي تصاوير مندرج همچون متن روزنامه ها فرمايشي و مملو از تبلیغات درباری بود و به منظور ارائۀ اقتدار، صلابت، صحت، قدرت و مشروعیت بخشي نظام سیاسي به حاكمیت قاجار تولید و منتشر شده اند.
شایان ذکر است که عوامل سیاسی حاکمیت آن زمان بر کنش های نو گرایانه صنیع الملک موثر بود اما بستر این کنش ها در تعامل با ساير ابعاد اجتماعي همچون تحولات فرهنگي و صنعتي جامعه نیز در ارتباط بوده است.
تحولات فرهنگی موثر بر اقدامات صنیع الملک
تغییر قلمرو فرهنگی و شیوه اطلاع رسانی از شفاهی به نوشتاری و یا از جارچی به مطبوعات از اتفاقات موثر در ارتقای مطبوعات ایران بود.
گسترش ارتباطات و تعاملات با اروپا منجر به نوجويي های معنوی همچون: تاسیس مدارس، ورود آرا و عقايد غربي، دگرگوني در بنیادهای فكری و بازانديشي در سنت های جامعه شد.
مطبوعات، آگاهي عمومي و جمعی و سطح دانش مردم را افزايش داد و درعین حال مدارس نوين باعث رشد جمعیت باسواد كشور شد و در نتیجه مخاطبان مطبوعات افزايش يافتند.
تولید و رشد دستاوردهای مطبوعاتي همچون : روزنامه ها، مجلات، اعالن ها، كتاب و … و تغییر شیوه اطلاع رساني از شفاهي به نوشتاری و يا انتقال اخبار دولتي و عمومي از شیوۀ سنتي پیک و جارچي به شیوۀ نوين يعني مطبوعات، هريک نیازمند كاربرد اصولی صفحه آرايي، همچون: طراحي گريد، طراحي لوگو، انتخاب نوع و اندازۀ قلم، تعداد ستون، فاصلۀ سطر بود. در ادامه تصاویر روزنامه های قاجار را میبینیم.
تحولات نام برده شده را ميتوان از زيرساخت های گرافیک مطبوعاتي ايران برشمرد که به همت صنیع الملک و دیگر هنرمندان هم عصر وی انجام شد.
تحولات صنعتی موثر بر اقدامات صنیع الملک
گسترش صنعت چاپ از تحولات مهم صنعتی عصر قاجار به شمار می‌رود. در این دوره برای نخستین‌بار دانش از انحصار کتابخانه‌ها خارج شد و از طریق چاپ و انتشار کتاب تحولی نوین در نظام آموزشی به وجود آمد.
شکست های پی در پی ایران در برابر روسیه و ورود مدرنیسم به ایران در كنار ديگر شاخصه های مدرن سازی همچون: ضرورت تحولات آموزشي و تربیتي ، اعزام محصل و دانشجو به خارج از كشور، ورود ديپلمات ها و بازرگانان اروپايي به ايران، اقدامات روشنفكران تبعیدی و خارجیان مقیم ايران، ترجمۀ كتابها و مطبوعات اروپايي به زبان فارسي و … هريک نقشی در راستای نوسازی و اصلاحات جامعه بر عهده داشت.
ورود و رواج چاپ مهم ترین عامل شکل گیری مطبوعات در ایران بود. حیات فرهنگی هر کشور از سرنوشت مطبوعات آن جدا ناپذیر است و انتشار دانش و آگاهی به تعالی فرهنگ جامعه مدد میرساند.
صنعت چاپ، پاسخ به تمامی نیازهايي بود كه در جامعه به علت نوسازی های سیاسي و نوسازی های فرهنگي صورت گرفت و مکمل اصلاحات جامعه شد. در این جا شایان ذکر است یک مبحث مرتبط به مقاله؛ با محتوای بررسی چاپ در زمان قاجار توضیح داده شود که با رنگ زرد، سوتیتر شده است.
اولین کتاب چاپی در زمان قاجار
نخستین چاپ خانه ای که وجود آن در دوره ی قاجار مسلم است، چاپ خانه ای است که در سال 1233هـ.ق سال قبل از آن توسط آقا زین العابدین تبریزی ایجاد شد. آقا زین العابدین به دستور عباس میرزا به روسیه رفته و آشنایی با چاپ و چاپ خانه را در آن جا فرا گرفته بود و با خرید ماشین چاپ به ایران برگشت و با تأسیس چاپخانه شروع به فعالیت کرد.
این چاپ خانه با حروف سُربی کار می کرد و پس از مدتی کتابی موسوم به ( فتح نامه) از آن بیرون آمد. فتح نامه به عنوان نخستین کتابی که در ایران چاپ شد، به وسیله ی ( میرزا ابوالقاسم قائم مقام) تألیف شده بود. این کتاب به زبان عربی بود و موضوع آن به جنگ های ایران و روس مربوط می شد و حوادث را تازمان انعقاد عهدنامه ی گلستان(1813م/1228هـ.ق) دربرمی گرفت.
اولین دستگاه های چاپ در زمان قاجار از روسیه وارد ایران شدند.
صنعت چاپ ؛ به عنوان یکی از بنیادی ترین عوامل تغییر و پیشرفت دگرگونی های عمیقی در اشاعه دانش اجتماعی، بالندگی فکری و فرهنگی و گرافیک مطبوعات ایجاد کرد.
صنعت چاپ مهمترين پیش شرط فني لازم در شكل گیری كنش های نوگرايانۀ صنیع الملک در ايجاد گرافیک مطبوعات است. نقش كلیدی صنیع المک در بهره گیری از اين صنعت در بازتولید مطبوعات مصور بیش از دیگر وجوه آن مشهود است. اقدامات صنیع المک منجر به ظهور انواع جديدی از نقاشي به نام هنرهای عامیانه در مطبوعات مردمي شد كه در نهايت بستر ممتاز شدن جايگاه اجتماعي هنرمندان مردمي را فراهم ساخت و هنر را از انحصار طبقۀ فرادست جامعه به عموم مردم تغییر داد.
روزنامه دولت علیه ایران
از پی دستور ناصر الدین شاه، مبنی بر انتشار روزنامه مصور، صنیع الملک کار خود را در روزنامه وقایع الاتفاقیه و روزنامه دولت علیه ایران به عنوان مدیر هنری و اجرایی آغاز کرد.
از نظر صفحه آرایی و تصویر سازی؛ اقدامات وی در گرافیک مطبوعات ایران غیر قابل چشم پوشی است. او بزرگ ترین و مهم ترین بانی گرافیم مطبوعات ایران است.
ایجاد روابط هندسی منظم میان نوشتار و تصویر از ابداعات اوست که اول بار در روزنامه دولت علیه ایران دیده میشود.
او با عملکرش در ترکیب بندی عناصر بصری روزنامه از نوشته و متن تا طراحی و تصویر، موفق به ایجاد روابطی بر اساس سنن کتاب آرایی شد که همسو با تحولات فرهنگی کشور و داده های وارده از فرهنگ اروپا بود.
وجود سرلوح روزنامه در صدر صفحه نخست، بهره گیری از قلم با اندازه ثابت برای عنوان اصلی و عناوین فرعی، تلاش برای انسجام بصری صفحات، کادر بندی ، جدول کشی ، نشان از شانایی و تسلط وی از هنر کتابت و صفخه آرایی بود. از دیگر ابداعات صنیع الملک، قرار گیری دو صفحه روبه روی هم است.
سرلوح روزنامه چیست؟
سرلوح طرحی قوی و مشخص از نماد و نشان شاهنشاهی بود که با اندازه ای چندین برابر طرح قبلی که حدود نیمی از صدر صفحه نخست را به خود اختصاص میداد. ساختار طراحي، سايه پردازی و عناصر تزيیني چو هلالی از نقوش گیاهي ؛ همه برداشت هایی از هنر غرب بودند. بزرگ كردن تیتر و امتداد آن از يک صفحه به صفحه روبه رو از دیگر فنون کاری اوست.
صنیع الملک؛ هر جا كه اقتضای مطالب به ويژه اطلاعات تصويری روزنامه مجال میداد آنقدر تصاویر را بزرگ میکشید تا تمام یا بخشیاز همان صفحه و یا صفحه دیگر را در بر بگیرد ؛ به اين ترتیب با ترسیم تصاوير در قطع بزرگ، افزون بر بیان ابهت و روايت جلال و شكوه صحنه های درباری و سلطنتي، موفق به ايجاد ارتباط بین دو صفحه روبه رو نیز میشد.
پدر گرافیک مطبوعات ایران
پس از واگذاری مسئولیت سر دبیری به ابولحسن خان غفاری، در حقیقت وی مدير هنری چهار شد. زيرا مسئولیت طراحي، اجرا و چاپ آنها بر عهد او گذاشته شد. این چهار روزنامه شامل:
- روزنامه ولت علیه ایران با عنوان روزنامه دولتی و مصور
- روزنامه دولتی بدون تصویر
- روزنامه ملتی یا ملت سنیه ایران
- روزنامه علمی یا روز نامه علمیه دولت علیه ایران
به دلیل تبحر وی در این هنر و به دلیل پشیگامی وی در هنر مطبوعات و بر اسا ابداعات و اقدامات نوگرایانه اش در شکل گیری گرافیک مطبوعاتی ، اورا پدر گرافیک مطبوعات ایران نامیدند.
در پایان
تحولات سیاسي ، اجتماعی ،فرهنگي و صنعتي گرچه خارج از قلمرو هنر رخ میداده است و ظاهراً در تولید آن نمودی مستقیم نداشته، اما پیش شرط ضروری در فرايند ایجاد و بالندگي هنر محسوب میشده است.
این تحولات ؛ تولید مطبوعات و ورود و رواج فن چاپ، نقشي كلیدی در شكل گیری بخشی مهم و نوين از گرافیکبه نام گرافیک مطبوعاتي به همت صنیع الملک بر عهده داشت.
در هیچ دوره ای از تاریخ هنرمند منفعل و جدا از فضای اجتماعی نبوده است. صنیع الملک به عنوان تولید کننده همانند دیگر هنرمندان خود را در کنار تحولات جامعه میدیده است . کنش هماهنگ هنرمند و جامعه منجر و منتج به رابطه ای پویا بین هنر و جامعه است.
نویسنده و گردآورنده : مینا سیدی
منابع
مصاحبه با هنرمند، جنی هولزر
محمود اولیا نقاش معاصر مدرسه صنایع مستظرفه