ماسک‌های آئینی مردم آفریقا

ماسک‌ها یکی از عناصر هنری و فرهنگی آفریقا هستند که مفاهیمی مذهبی و معنوی با خود دارند و در رقص‌های آئینی و رویدادهای اجتماعی و مذهبی استفاده می‌شوند. آنها توسط هنرمندانی چیره‌دست ساخته شده و با دانش و معانی نمادین از پدر به فرزندان منتقل می‌شوند. در مورد معنا و مفاهیم آئینی و اجتماعی ماسک‌ها می‌توان گفت که از نظر مفهومی کسی که از ماسک استفاده می‌کند، در واقع به طریقی هویت انسانی خود را از دست می‌دهد و به روحی بازمی‌گردد که توسط خود ماسک به وجود آمده است. این روش با استفاده از اعمال و انواع خاصی از موسیقی، رقص یا لباس‌های آئینی بوده تا به پنهان کردن هویت انسانی فرد استفاده کننده از ماسک کمک کند. در این حالت فرد با پوشیدن ماسک به نوعی واسطه تبدیل می‌شود تا امکان گفتگوی بین جامعهٔ خود و ارواح را فراهم آورد.

ویژگی‌های مهم ماسک های آئینی در آفریقا

یکی دیگر از ویژگی‌های مفاهیم معنوی ماسک‌ها این است که فقط افراد منتخب حق پوشیدن آن را دارند. در بسیاری از موارد فقط مردان، به ویژه بزرگان یا افراد دارای موقعیت اجتماعی بالا، می‌توانند این ماسک‌ها را بپوشند. برخی نیز صرفاً متعلق به رؤسای قبایل و پادشاهان هستند. مهمترین ماسک‌ها اغلب مواردی‌اند که آمیخته با ارواح پادشاهان فوت شده و شخصیت‌های ممتاز جامعه باشند. برخی از فرهنگ‌ها نیز ماسک‌های خاصی دارند که به رده‌هایی چون رزمندگان یا پزشکان جادوگر اختصاص دارد.

از آنجایی که هر ماسک دارای مفاهیم معنوی خاصی است، لذا بیشتر مراسم سنتی آفریقایی از چندین ماسک سنتی نیز برخوردار است. نکته مهم دیگر کیفیت هنری و پیچیدگی تصویر یک ماسک است؛ زیرا نشان‌دهندهٔ اهمیت نسبی روح به تصویر کشیده شده در نظام اعتقادی یک قبیله و یا قشری خاص است.

ماسک آفریقایی معمولاً از صورت انسان و یا پوزه حیوان شکل می‌گیرد که البته این کار به صورت انتزاعی انجام می‌شود. فقدان واقع‌گرایی در ماسک‌های آفریقایی (و به طور کلی هنر آفریقایی) با این واقعیت صدق می‌کند که اکثر فرهنگ‌های آفریقایی، به وضوح جوهر یک موضوع را از نگاه به آن متمایز می‌کنند.

همچنین ماسک‌ها بر هنر غرب و اروپا تأثیر زیادی داشته‌اند؛ به طوری که در قرن بیستم آثار هنری در سبک‌های کوبیسم، فاویسم و اکسپرسیونیسم تولید شدند که غالباً از میراث گسترده و متنوع آن‌ها الهام گرفته‌ بودند.

 حال به چند ویژگی مهم در مورد ماسک‌های آئینی نگاهی می‌اندازیم:

عناصر تزیینی ماسک‌ها

از آنجایی که این ارواح، نامرئی به نظر می‌رسند، ماسک مربوطه از شکل‌های کاملاً هندسی و انتزاعی تشکیل می‌شود. عناصر زیبایی‌شناسی در ظاهر ماسک با اشکال سنتی کدگذاری شده است و ممکن است جامعهٔ خاصی را مشخص یا معنای خاصی را منتقل کند. برای مثال خطوط اره‌ای شکل، مسیری سخت را نشان می‌دهد که نیاکان دنبال کرده‌اند؛ در حالی که الگوهای شطرنجی نشان دهنده اثر متقابل ضدین است (زن و مرد، شب و روز، سفید و سیاه و….).

عناصر حیوانی

در ماسک حیوانات، ترکیب چندین صفت حیوان مجزا در یک ماسک منفرد به چشم می‌خورد که گاهی با صفات انسانی نیز همراه است. در هم آمیختن صفات متمایز حیوانات گاهی اوقات ابزاری برای نشان دادن فضیلت غیر معمول، استثنایی و والا در جامعه است.

حیوانات موضوعات عادی در ماسک‌های آفریقایی‌اند. ماسک حیوانات همچنین ممکن است روح حیوانات را نمایان سازد؛ به گونه‌ای که ماسک پوشان به وسیله‌ای برای صحبت با حیوانات تبدیل می‌شوند (به عنوان مثال زمانی که بخواهند حیوانات وحشی را از روستا دور کنند). با این وجود، در بسیاری موارد، یک حیوان می‌تواند نمادی از فضائل خاص در جامعه باشد.

موضوعات حیوانی معمولاً شامل گاومیش، تمساح، شاهین، کفتار، «وورتوگ» و بز کوهی هستند. ماسک‌های بزکوهی «دوگون» بسیار انتزاعی‌اند و دارای شکل مستطیلی و شاخ‌های فراوان (نمادی از فراوانی برداشت) هستند.

ماسک‌های مسی و چوبی

متداول‌ترین مواد اولیه جهت ساخت ماسک، چوب است. اگر چه طیف گسترده‌ای از عناصر دیگر نیز قابل استفاده است؛ از جمله می‌توان از سنگ سبک مانند «استاتیت»، فلزاتی مانند مس یا برنز، انواع مختلف پارچه، سفال و … استفاده کرد. برخی از ماسک‌ها نیز به صورت نقاشی بر روی صورت است که عموماً در آن از رنگ‌های طبیعی مانند خاک سرخ استفاده می‌شود.

همچنین برای تزئین ماسک‌ها از طیف گسترده‌ای از وسایل تزئینی مانند موی حیوانات، شاخ یا دندان‌ها، صدف‌های دریایی، دانه‌های گیاهی، پوست تخم مرغ و پر پرندگان استفاده می‌شود. مثلاً از موی حیوانات اغلب برای مو یا ریش استفاده می‌کنند. ساختار کلی یک ماسک بسته به روشی که برای پوشیدن در نظر گرفته شده، متفاوت است. رایج‌ترین نوع آن پوشیدن بر روی سطح صورت است، برخی دیگر مانند کلاه‌ بر روی سر استفاده می‌شوند. کلاه‌هایی نیز هستند که سر و صورت را می‌پوشاند. گروهی از فرهنگ‌های آفریقایی زیورآلاتی شبیه به ماسک دارند که به جای سر و صورت، روی سینه را می‌پوشاند.

جلوه زنانه در ماسک‌ها

جلوه زنانه در ماسک‌ها، یکی دیگر از موضوعات رایج در ماسک‌های آفریقایی است. جلوه زنانه به معنی چهره یک زن که معمولاً مبتنی بر آرمان‌های فرهنگی خاص بر اساس زیبایی زنانه است. مثلاً ماسک‌های زنانه «پونو» از مردمان گابن، مژه‌هایی بلند و خمیده، چشم‌های بادامی شکل، چانه‌ای نازک و تزئینات سنتی روی گونه‌های خود دارند؛ زیرا همهٔ این موارد از ویژگی‌های خوب اجتماعی به حساب می‌آیند. ماسک‌های زنانه مردمان «باگا» دارای زیبایی‌های زنانه است و در بسیاری از موارد، پوشیدن آن برای مردان نیز تأکید شده است. یکی از بازنمایی‌های مشهور زیبایی‌های زنانه، در ماسک‌های «ایدیا» از بنین است. اعتقاد بر این است که این ماسک توسط یکی از پادشاهان بنین به یاد و به خاطر احترام به مادرش پس از مرگ، در مراسم‌ خاصی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

ماسک‌های مردگان

از آنجایی که عزت و تکریم اجداد و مردگان در اکثر فرهنگ‌های آفریقایی یکی از عناصر مهم این فرهنگ‌ها محسوب می‌شود، جای تعجب ندارد که مردگان نیز موضوع مشترک برای ماسک‌های آفریقایی باشند. این ماسک ها بیشتر از جمجمهٔ انسان شکل می‌گیرند؛ نمونه مشهور آن «موانا پوو» (به معنای «زن جوان») در میان مردمان «چوکووه» آنگولا است که با ترکیب عناصری که به زیبایی زنانه (همچون چهرهٔ بیضی متناسب، بینی و چانه کوچک) و المان‌های مرگ (همچون چشم فرورفته، پوست ترک خورده و اشک) اشاره دارد، نماد اجداد آن زن است که در جوانی درگذشته و در مناسکی مانند مراسم ختنه و مراسم مربوط به تجدید حیات، محترم شمرده می‌شوند.

از آنجایی که عزت مردگان بیشتر با باروری و تولید مثل مرتبط است، بسیاری از ماسک‌های اجداد مرده نیز دارای علائم جنسی هستند. به عنوان مثال، ماسک «اندیامبا» از مردمان «یاکا» (آنگولا و کنگو) که در آن ضمن استفاده از جمجمهٔ انسان برای تشکیل بینی از شبیه‌سازی اندام جنسی مردان، که نماد زایش و باروری در انسان است، نیز استفاده می‌شود. یک گروه خاص از ماسک‌های اجداد نیز مربوط به افراد مطرح تاریخی و افسانه‌ای هستند. به عنوان نمونه، ماسک «موواش آمبوایی» متعلق به مردمان «کوبا» در کنگو نماینده بنیانگذار افسانه‌ای پادشاهی «کوبا» در آفریقای مرکزی است، در حالی که ماسک «امگادی امواش» نماد همسرش «میول» است.