۲۰جولای،روزی که به ایده ی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و به مناسبت تاریخ تأسیس فدراسیون بین المللی شطرنج (FIDE) به سال ۱۹۲۴ در پاریس،روز جهانی شطرنج نام گرفت.بیش از ۵۰ سال است که عاشقان شطرنج در سراسر جهان هر ساله در این روز گرد هم آمده و بازی مورد علاقه خود و این روز را جشن می گیرند.
شطرنج از نگاه تاریخ
منشا و چگونگی پیدایش بازی شطرنج همیشه موضوع بحث بوده است. نظریه های متعدد پیدایش این بازی را به کشورهایی مانند هند،ایران،چین و آسیای مرکزی نسبت می دهند.یک نظریه رایج،پیدایش و قدمت این بازی را به سدهٔ ششم میلادی در شمال غربی هندوستان بیان میکند.نوع اولیهٔ شطرنج با نام سانسکریت چاتورانگا(بازی جنگی مریوم در هند)در امپراتوری گوپتا ابداع شد. چاتورانگا را به عنوان اولین بازی شطرنج در نظر می گیرند زیرا دو ویژگی کلیدی داشت که در انواع بعدی شطرنج یافت شد،۱ مهره های مختلف عملکردهای متفاوتی داشتند و۲ پیروزی بر اساس یک مهره (شاه، در شطرنج امروزی) بود. چاتوراگا ، به معنای واقعی کلمه از “چهار بخش” (نظامی)ارتش هند؛پیاده نظام، سواره نظام، فیل ها و ارابه – که با قطعاتی که بعداً به شوالیه مدرن تبدیل شدند، نشان داده می شد. نسخه‌ای از چاتورانگا یا نسخه‌ای متأخر به نام «شاترنج-چترنگ» در زمان حکومت خسرو انوشیروان ساسانی با کمی تغییر در قواعد بازی از طریق ایرانیان،پس از حمله اعراب به دست آنها رسید و بعد از آن در سراسر جهان اسلام رایج شد و نام شطرنج امروزی را
گرفت.ایرانیان و اعراب از قرن نهم میلادی، اروپا و روسیه را با شطرنج آشنا کردند؛ به همین دلیل در اغلب زبان های اروپایی نام این بازی برگرفته از واژهٔ «شطرنج» یا «شاه» (مهرهٔ اصلی بازی) و نام بیشتر مهره‌ها هم برگرفته از نام‌های فارسی و عربی آن‌هاست. برخی بر این باورند که دلیل اینکه مهره‌های شطرنج ویژگی‌های متمایز انسانی/حیوانی ندارند، نفوذ اعتقادات اسلامی به این بازی هست. دین اسلام ساختن مجسمه از افراد یا حیوانات را ممنوع کرده است، بنابراین احتمالاً به همین دلیل است که مهره‌های شطرنج بسیار مبهم هستند،مانند؛(رخ،اسب،سرباز و …).در این حین جهان اسلام و امپراتوری اعراب در حال گسترش بود و شطرنج را تا قرن دهم به شمال آفریقا، سیسیل و اسپانیا بردند. در همان زمان، شطرنج در سراسر جهان پخش شد، اسلاوهای شرقی آن را به روسیه امروزی بردند و وایکینگ ها بازی را به ایسلند و انگلیس آوردند. در اروپا، رفته رفته شطرنج دستخوش تغییراتی شد و با تغییر شکل حرکت برخی مهره‌ها،پویایی و سرعت بازی افزایش یافت. قوانین شطرنج که امروزه می شناسیم در اروپا در پایان قرن پانزدهم ظهور کردند، با استانداردسازی و تکامل در پایان قرن نوزدهم.محبوبیت بازی شطرنج را می توان به این واقعیت نسبت داد که با ثروت، دانش و قدرت مرتبط بود.
عناصر مفهومی شطرنج
شطرنج یک بازی با رویکردی استراتژی و کاملا انتزاعی است که شامل هیچ اطلاعات پنهان و هیچ عنصر شانسی نیست. این بازی روی یک صفحه شطرنجی با ۶۴ مربع چیده شده
در یک شبکه ۸×۸ بازی می شود. در شروع، هر بازیکن شانزده مهره را کنترل می کند: یک پادشاه، یک ملکه(وزیر)، دو روک(رخ یا قلعه)، دو اسقف(فیل)، دو شوالیه(اسب) و هشت پیاده(سرباز).
قدیمی ترین آثار یافت شده و حفاری شده چه در مسیر جاده ابریشم(آسیا و خاورمیانه)چه در نواحی اروپایی نشان می دهد برای ساخت مهره ها از مصالح یا متریال بومی و رایج در آن مناطق استفاده می شده است.حتی در طراحی اشکال و فرم مهره ها مذهب،فرهنگ و هنر آن نواحی اثر گذار بوده است.مهره های یافت شده در هند،ایران و نواحی آسیایی از مصالحی مانند؛عاج فیل،چوب،سرامیک،سنگ های قیمتی ساخته شده است.در مناطق و نواحی اروپایی از مصالحی مانند سنگ های قیمتی و دندان های نهنگ در مناطق اسکاندیناوی استفاده می شده است.طراحی اشکال و فرم مهره ها برای مثال در مناطق اسلامی،طرح های انتزاعی را ترجیح می دادند.در اروپای شمالی مهره ی اسب(سواره) را همانند شوالیه ای در حال ستیز با یک اژدهای شیطانی یا شوالیه ای سواره می ساختند.در غرب مدیترانه اسلامی مهره فیل(اسقف) را با طرح های اسلیمی بر گرفته از کلاه اسقف های پیشین طرح میزدند.مهره وزیر(ملکه) را در اسکاندیناوی سوار بر اسبی همراه خدمه می ساخته اند.
بازی با حرکت مهره های سفید شروع میشود و بعد از آن سیاه. بازی با مات کردن پادشاه حریف،یعنی تهدید به دستگیری و فتح به پایان میرسد.البته چندین راه وجود دارد که یک بازی می تواند با تساوی به پایان برسد.
شطرنج ودنیای علم و ریاضیات
بدنه قوی و گسترده از انگاره های شطرنج بر توسعه علم و خود بازی شطرنج تاثیر گذار بوده است.همچنین میتوان جنبه های تاثیر بر فرهنگ و هنر در سرتاسر جهان را در نظر
گرفت.شطرنج با رشته های دیگری مانند ریاضیات، علوم رایانه و روانشناسی ارتباط دارد.از جایی که این بازی ارتباط نزدیکی با ریاضیات و علوم رایانه دارد،دانشمندان IBM در سال ۱۹۹۶ کامیوتری ارئه دادند به نام Deep Blue که در مقابل قهرمان جهان؛گری کاسپاروف ۴ بر ۲ مغلوب شد اما پس از ارتقا Deep Blue در سال ۱۹۹۷ توانست گری کاسپاروف روسی را با ۲ برد و ۳ تساوی شکست دهد.پیروزی Deep Blue نقطه عطفی در تاریخ هوش مصنوعی محسوب می شود و موضوع چندین کتاب و فیلم بوده است.در هر حال نمی توان گفت امروزه شطرنج،تمامی روش های پایان بازی آن محاسبه شده و کشف شده است.تخمین زده میشود که شطرنج دارای ۱۰۴۳ موقعیت قانونی باشد.کلود شانون مهندس برق، ریاضی‌دان و «پدر تئوری اطلاعات» برای نخستین‌بار پیچیدگی درخت-بازی شطرنج را محاسبه کرد و به عدد ۱۰۱۲۰ رسید؛ یعنی در هر بازی شطرنج به‌طور متوسط ۱۰۱۲۰ بازی با توجه به حرکات بازیکنان انجام می‌گیرد. این عدد به شماره شانون معروف است.
حقایقی جالب در مورد بازی شطرنج
. یادگیری شطرنج از موضوعات بسیار جدی در مدارس ارمنستان است.
. طولانی ترین بازی رسمی شطرنج در سال ۱۹۸۹ برگزار شد که ۲۰ ساعت ادامه داشت و شامل ۲۶۹ حرکت بود.
. در بازی شطرنج،به تنهایی بعد از هر حرکت ممکن است ۴۰۰ حرکت دیگر به وجود آید.
. این امکان وجود دارد که حریف خود را با دو حرکت مات کنید.
. بازی شطرنج به بهبود عملکرد حافظه کمک میکند.
. حدود ۷۰% از جمعیت در رده سنی بزرگسال در زندگی خود شطرنج بازی کرده اند، و حدود ۶۰۵ ملیون نفر بزرگسال شطرنج بازی میکنند.
بهترین مزیت های بازی شطرنج
– بازی شطرنج می تواند مهارت های شناختی مانند حافظه، برنامه ریزی و حل مسئله را بهبود بخشد.
همچنین ممکن است به کاهش علائم برخی بیماری های مغزی کمک کند،که در پایین به آن ها میپردازیم.
. شطرنج توانایی دیدن از دیدگاه دیگران را توسعه می دهد؛
به طوریکه شطرنج بازان ماهر یاد می گیرند که حرکات بعدی حریف را پیش بینی کنند. برای پیش بینی اینکه شخص دیگری در مرحله بعدی چه خواهد کرد، یک بازیکن باید توانایی اتخاذ دیدگاه شخص دیگر را ایجاد کند و استنباط کند که احتمالاً چه اقدامی یا حرکتی انجام خواهد داد.
. شطرنج حافظه را بهبود می بخشد؛
شاید تعجب آور نباشد که بدانید شطرنج بازان خبره مهارت ها و حافظه ای قوی دارند. از این گذشته، بازی شامل به خاطر سپردن ترکیبات متعددی از حرکات و نتایج بالقوه آنها است.همچنین جالب است بدانید که شطرنج بازان با تجربه،عملکرد بالاتری را در رابطه با نوع خاصی از یادآوری نشان می‌دهند؛حافظه شنیداری. این توانایی به خاطر سپردن آنچه از طریق شنیدن آموخته اید است.
. شطرنج شما را قادر می سازد تا مثل آب حالتی رونده،انعطاف پذیر و جاری داشته باشید.این حس از لحاظ ذهنی به مانند پاداشی گران بها برای عملکرد مغز و فکر انسان است.
. شطرنج خلاقیت شما را بالا می برد؛
برای مثال محققان مدرسه ای در هند مهارت های تفکر خلاق دو گروه از دانش آموزان را آزمایش کردند.یک گروه در بازی شطرنج آموزش دیده بودند و گروه دیگر نه.در این آزمون‌ها از دانش‌آموزان خواسته شد که کاربردهای جایگزینی برای آیتم‌های رایج داشته باشند و الگوها و معناها را به شکل‌های انتزاعی تفسیر کنند. دانش‌آموزانی که شطرنج بازی می‌کردند در آزمون‌ها نمره بالاتری کسب کردند. محققان به این نتیجه رسیدند که شطرنج توانایی دانش آموزان را برای تمرین تفکر واگرا و خلاق افزایش می دهد. برای افزایش خلاقیت کودکان خود می‌توانید دلبندانتان را در دوره‌های مهارت آموزی و کسب خلاقیت ایده ثبت نام کنید.
. شطرنج منجرب می شود مهارت های برنامه ریزی بهتر می شود؛
بازی‌های شطرنج برای دوره‌های طولانی نوعی تفکر خاموش شناخته می‌شوند،که در طی آن بازیکنان هر حرکت را در نظر می‌گیرند. بازیکنان زمان خود را صرف پیش بینی پاسخ های حریف و تلاش برای پیش بینی هر احتمالی می کنند.این عادت ذهن(تفکر) منجربه برنامه ریزی دقیق میشود. یکی از مزایای سلامت شناختی بازی شطرنج است.
. شطرنج می تواند تراپی(روان درمانی) را موثرتر کند؛
برخی از مشاوران و درمانگران به عنوان وسیله ای برای افزایش خودآگاهی و ایجاد روابط درمانی مؤثرتر، با مراجعه کنندگان خود شطرنج بازی می کنند.شطرنج که یک استراتژی درمانی خلاقانه در نظر گرفته می شود، به شما این امکان را می دهد که واکنش های خود را در برابر استرس و چالش ها را در جریان مسابقه ببینید.مشاور یا درمانگر شما حضور دارد تا به شما کمک کند تا پاسخ‌های خود را ارزیابی کنید و در مورد اینکه چرا به مشکلات پاسخ می‌دهید بیشتر بیاموزید.
. شطرنج می تواند افراد مسن را در برابر زوال عقل ایمن کند؛
در یک بررسی تحقیقاتی در سال ۲۰۱۹، دانشمندان دریافتند که انعطاف‌پذیری ذهنی پیچیده شطرنج می‌تواند به محافظت از افراد مسن در برابر زوال عقل کمک کند.محققان شواهدی یافتند که نشان می‌دهد این بازی که حافظه، محاسبه، مهارت‌های بصری-فضایی و توانایی‌های تفکر انتقادی را به چالش می‌کشد، ممکن است به کاهش زوال شناختی کمک کند و اثرات زوال عقل را با افزایش سن به تعویق بیندازد.
. شطرنج می تواند علائم ADHD را بهبود بخشد؛
در مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۶ که شامل ۱۰۰ کودک مدرسه‌ای مبتلا به اختلال نقص توجه ،بیش‌فعالی(ADHD (بود، محققان بازی شطرنج منظم را در یک رویکرد درمانی چند وجهی در نظر گرفتند.کودکانی که در این روش درمانی شرکت کردند، پس از دوره درمان، کاهش ۴۱ درصدی را هم در بی توجهی و هم فعالیت بیش از حد تجربه کردند.
شطرنج چقدر شبیه به زندگی است
- درس هایی که می توانیم از شطرنج در مورد زندگی بیاموزیم:
شطرنج یک بازی استراتژیک است و وقتی یک شطرنج باز معمولی شروع به پیشرفت در بازی خود می کند،در واقع شروع به آموختن درس هایی پیچیده و گسترده در باب زندگی میکند.تمرکز، تغییرات و شوخ طبعی، شطرنج درس های زیادی دارد که اگر دقت کنیم می تواند به ما بیاموزد.
. یاد بگیرید فرصت ها را بشناسید؛
قهرمانان شطرنج ده ها هزار ساعت شطرنج بازی کرده اند.به خاطر سپردن،نقش مهمی در موفقیت آنها ایفا می کند زیرا آنها به یاد می آورند که تخته و مهره ها چگونه تنظیم و بازی می شوند. اما زمانی فرا می رسد که بازیکن حریف یک حرکت غیرمنتظره انجام می دهد.در بیشتر بازی‌ها لحظاتی وجود دارد که بازیکن فرصت‌ها را تشخیص می‌دهد و این فرصت‌ها منجر به پیروزی و موفقیت میشود.اما از دست دادن فرصت ها می تواند منجر به شکست شود.
. گاهی ممکن است در مسیر زندگی به دو راهی برخورد کنیم؛
در بازی شطرنج،دوراهی زمانی است که بازیکن در موقعیتی قرار می گیرد که هر حرکتی که انجام دهد، حرکت بدی است. این حرکت اغلب ممکن است بازیکن را به ضرر برساند. در زندگی، تصمیمات دشوار اغلب اتفاق می افتد که هیچ کس خوشحال نخواهد شد.دو راهی همچنین به فرد می آموزد که انعطاف پذیر باشد. گاهی اوقات، همه چیز طبق برنامه پیش
نمی رود، بنابراین این یک ویژگی مهم زندگی است که بتوانید با این موقعیت ها سازگار شوید و به زندگی ادامه دهید. تمرکز روی حرکتی که بازیکن دیگری انجام می دهد یا تصمیم شخص دیگری، اغلب گزینه خوبی نیست.
. اقدام کنید و از به تعویق انداختن دست بردارید؛
استراتژی بخش کلیدی شطرنج است و بدون آن، بازی بر اساس شانس است. استراتژی چیزی است که به یک بازیکن کمک می کند تا در حین حرکت مهره های شطرنج روی تخته حرکت بعدی طرف مقابل را متصور شود و وقتی اشتباه کرد، باید از آن استفاده کند و از تعویق آن دست بردارد.در غیر این صورت، بازیکن دیگر ممکن است اشتباه خود را تصحیح کند و برنده بازی باشد.
. حرکات کوچک تاثیر بزرگی دارند؛
زندگی بازی حرکت و سرشار از جنب جوش است.برای مثال شما انتخاب می کنید که برای آزمون مطالعه نکنید. شاید بگذری، شاید هم نگذری. شما انتخاب می کنید که بازی های ویدیویی انجام دهید و ورزش نکنید، و شاید هرگز به بدن رویایی که امیدوار بودید دست پیدا نکنید.اما حرکات کوچک و دقیق چیزی است که بازی شطرنج را بسیار سرگرم کننده می کند.موفقیت اغلب بر این حرکات دقیق استوار است. در زندگی، اغلب کارهای کوچکی هستند که به طور مداوم در یک دوره زمانی طولانی انجام می شوند که زندگی را تغییر می دهند. فردی که یک ساعت در روز به باشگاه می رود، در واقع ۷ ساعت از ۱۶۸ ساعت خود را در هفته صرف ورزش می کند.در نگاهی به گذشته، این مقدار کمی از زمان یا یک حرکت کوچک است که منجر به: توده عضلانی بیشتر، سلامتی بهتر و شاید حتی طول عمر می شود.
. در زندگی حسرت گذشته را نخورید؛
شطرنج، بسیار شبیه زندگی، از تعداد بسیار محدودی از حرکات تشکیل شده است. شما باید از این حرکات به خوبی استفاده کنید، اما وقتی مرتکب اشتباه می شوید که”همه انجام می دهند” مهم است که این پشیمانی را کنار بگذارید. یاد بگیرید که از اشتباهات خود عبور کنید و درس بگیرید.زندگی کوتاه تر از آن است که از کاری که در گذشته انجام داده اید پشیمان شوید و حسرت بخورید زیرا نمی توانید گذشته را تغییر دهید.
نگارش و ترجمه:حمیدرضا رحمتی
منابع:
یک پاسخ
با سلام و احترام
مطالب بسیار مفید و آموزنده ای بیان شده است.با تشکر فراوان از مسولان عزیز این سایت