با انقراض سلسله ساسانی دوران قبل از اسلام به پایان رسید و دوره اسلامی در ایران آغاز شد. با شروع دوره اسلامی شاهد تغییراتی در هنر و زندگی آن دوران هستیم. از آن جا که مسلمانان الگویی برای خود نداشتند. هنر و معماری پیش از اسلام مورد توجه قرار گرفت و بعد از چندی تغییرات به وجود آمد. معماری اسلامی در طول زمان علاوه بر تاثیر پذیری از عواملی نظیر مذهب، سیاست، جغرافیا و اقتصاد در هر دوره ای سبک و شیوه خاص خود را داشته است. مساجد از جمله فضاهای معماری اسلامی می باشد که از عناصر مشترکی تشکیل شده اند. الگوهای مختلفی در مساجد وجود دارد. الگوی شبستانی از جمله الگوهای مساجد اولیه در معماری اسلامی ایران می باشد؛ که در این میان 2 مسجد فهرج و تاریخانه دامغان از جمله مساجد اولیه با الگوی شبستانی می باشند.
با انقراض سلسله ساسانی دوران قبل از اسلام به پایان رسید و دوره اسلامی در ایران آغاز شد. با شروع دوره اسلامی شاهد تغییراتی در هنر و زندگی آن دوران هستیم. از آن جا که مسلمانان الگویی برای خود نداشتند. هنر و معماری پیش از اسلام مورد توجه قرار گرفت و بعد از چندی تغییرات به وجود آمد.
با توجه به نیاز مسلمان به فضای عبادی مسجد، این ضرورت برای ساخت این فضا ایجاد می شود. بنابراین شاهد حضور مساجد اولیه در دوره اسلامی می باشیم. در معماری اسلامی ایران شاهد حضور چهار شیوه معماری می باشیم که عبارتند از: شیوه خراسانی، شیوه رازی، شیوه آذری و شیوه اصفهانی. برای شناخت معماری ایران در دوره اسلامی باید با مشخصه های شیوه های ذکر شده آشنا شد.
شیوه خراسانی:
خراسان زادگاه نخستین نمونه های هنر و معماری اسلامی ایران می باشد و از آنجا به شهرهای دیگر می رود. از جمله خصوصیات شیوه خراسانی می توان به سادگی بسیار در طرح ها و فاقد تقارن بودن، پرهیز از ارتفاع زیاد و عظمت گرایی، مردم واری(متناسب بودن با اندام انسان)، استفاده از مصالح بوم آورد و خودبسندگی( مصالح مربوط به منطقه)، پرهیز از بیهودگی، آجرکاری ساده و تزیینات گچبری و آجرکاری اشاره کرد.
مسجد فهرج-شیوه خراسانی
مسجد زواره-شیوه رازی
شیوه رازی:
آغاز کار این شیوه اگر در شمال ایران بوده اما در شهر ری پا گرفت. از جمله مشخصه های این شیوه می توان به، تنوع پلان ها استفاده از فرم های مدور،هشت ضلعی، ساخت مساجد با الگوی جدید ایوانی، ساخت میل و مناره، ساخت آرامگاهای برجی، ساخت گنبد های دو پوسته، استفاده از مصالح مرغوب و نمای آجری اشاره کرد.
شیوه آذری:
سرچشمه این شیوه معماری به سرزمین آذرباییجان بر می گردد. این شیوه آمیزش ویژگی های معماری جنوب و مرکز ایران با سنت ها و روش هایی که از روزگاران کهن، بومی آذرباییجان می باشد. نیاز به ساختمان های گوناگون که باید زود آماده شوند وشتاب در ساختمان سازی، گوناگونی طرح ها، بهره گیری از هندسه و تنوع بیرون زدگی و تو رفتگی ساختمان ها با اندازه بزرگ نسبت به شیوه های قبل همانند سلطانیه و مسجد علیشاه تبریز و نقشه با میانسرای چهار ایوانی برای مساجد و مدرسه ها و کاشی معرق از جمله مشخصه های این شیوه می باشند.
فرو رفتگی و برجستگی در پلان مدرسه غیاثیه خرگرد-شیوه آذری
مدرسه غیاثیه خرگرد با میانسرای چهارایوانی- شیوه آذری
شیوه اصفهانی:
اگر چه آغاز شیوه اصفهانی به آذرباییجان بر می گردد؛ ولی بهترین ساختمان ها در اصفهان می باشند. صفویان این شهر را آباد کردند شاردن جهانگرد فرانسوی آنرا برابر با لندن می داند. ویژگی های شیوه اصفهانی عبارتند از: هندسه ساده یعنی ساده شدن طرح ها مربع یا مستطیل،گوشه ها پخ، استفاده از اندازه های یکسان و استفاده از کاشی خشتی هفت رنگ.
عمارت عالی قاپو در میدان نقش جهان-شیوه اصفهانی
مسجد
مسجد مکان عبادت خدا و خواندن نماز می باشد. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و فعالیت‌های دینی گروهی نیز استفاده می‌شود و مهم‌ترین عبادتی که در آن به جا می‌آورند، نماز جماعت می باشد. مساجد در مناطق مختلف جهان به لحاظ معماری شباهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارند؛ با این حال، در هر منطقه‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن منطقه نیز هستند.
عناصر معماری مشترک در مساجد
عناصر معماری مشترکی در مساجد وجود دارد. مسجد در هر نقطه ای از این کره خاکی ساخته شود این عناصر را در خود دارد که عبارتند از: صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب. ناگفته نماند که برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطفالله اصفهان فاقد صحن و مناره می باشد. ممکن است از عناصر مشترک ذکر شده تعدادی در مسجدی وجود نداشته باشد؛ ولی نمی توان مسجدی را بدون محراب یافت. بنابراین محراب نقطه عطف همه مساجد می باشد.
صحن،حیاط یا میانسرا مسجد:
یکی از عناصر مهم معماری مساجد، صحن یا همان حیاط می باشد که دارای طرح مربع و یا مربع مستطیل است. این فضا حس دعوت کنندگی را برای افراد ایجاد می کند. و می تواند تداعی کننده حالت روحانی و معنوی باشد. در وسط صحن، آب مظهر پاکیزگی و نظافت، در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی می شود.
معماران محل حوض را در جایی انتخاب می کردند که لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوان ها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگ های الوان بودند، کاملاً در حوض منعکس شود.
صحن مسجد جامع اصفهان
ایوان:
ایوان در معماری ایرانی از زمان اشکانیان و شیوه پارتی (اشکانی) مورد استفاده بوده. اِیوان به نشستنگاهی بلندتر از اطراف خود که معمولاً در بخش بیرونی بناها ساخته می‌شود. ایوان‌ها معمولاً از یک طاق آهنگ تشکیل می‌شوند، از سه طرف بسته هستند، و به طرف میانسرا باز می‌شوند. ایوان‌ها به صورت فضاهای ورودی و خروجی ساخته می‌شوند، ، و به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهنده اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و به بنا، برجستگی و شکوه می‌بخشد.
ایوان جنوبی، شاگرد و استاد مسجد جامع اصفهان
رواق:
فضاهای سرپوشیده اطراف صحن یا میان سرای مسجد یا اماکن مذهبی را رواق می گویند. رواق سبب اتصال در ورودی مسجد به شبستان یا گنبدخانه می شود.مناره(گلدسته):
محل نور بر افروختن آتش –اذان-دیده بانی و رساندن اخبار-بنایی استوانه ای شکل که در مکان های مقدس از جمله مسجد می سازند.
رواق پیرامون صحن
مناره یا گادسته صحن
گنبد:
گنبد، ساختمانی تقریباً به شکل نیم کره که از خشت و آجر و گچ و غیره بر فراز ساختمانی ساخته می شود. پیشینه گنبد مربوط به دوره اشکانی می باشد. ایرانیان برای جامعه ی عمل پوشاندن به شوق پیامبر (ص) برای نماز زیر آسمان خدا، بر آن داشت تا آسمانه یا گنبدی شبیه آسمان بر فراز سر مسلمین بر پا کنند. ساخت گنبد در دوره سلجوقی به اوج پیشرفت خود می رسد.
شبستان:
فضای مسطح و مسقف و از هر چهار سو بسته ی مسجدها را شبستان می گویند. در این فضا نماز می خوانند.محراب:
فضایی است که جهت قبله را مشخص می نماید و پیش نماز در آن می ایستد. نقطه عطف مسجد محراب است.
گنبد مسجد شاه(امام) اصفهان
محراب اولجایتو،مسجد جامع اصفهان
شبستان، محل برگزاری نماز
الگوی مساجد ایران در دوره اسلامی
ساخت ایوان و گنبد که از دوره اشکانی آغاز گردیده بود؛ در دوران ساسانی رواج پیدا کرد؛ و به صورت اجزای جدا نشدنی بدنه مسجد درآمدند. از این دوران مساجد شبستانی به ایوانی تبدیل شدند؛ یعنی با برداشتن ردیف هایی از ستون شبستان ها، ایوان و گنبد ساخته می شود. در نهایت در دوران سلجوقی مساجد چهار ایوانی شکل گرفتند. مساجد چهار ایوانی شامل؛ یک حیاط مرکزی با شبستان هایی گرداگرد آن، در میان هر شبستان در چهار طرف مسجد چهار ایوان قرار دارد و در پشت ایوان جنوبی پوششی گنبدی وجود دارد. در دوران پیش از اسلام ایران، مهرپرستی و دین زرتشت رواج داشت، بناهای باقیمانده از این آیین تبدیل به مسجد شدند، نظیر؛ مسجد یزدخواست که بر روی آتشکده بنا شده است. بسیاری از عبادتگاه های مسلمانان در دوره های اولیه اسلامی را همین آتشکده ها تشکیل می داده اند. چون مردم تازه مسلمان به سوی قبله نماز می خواندند، ابتدا یک درگاه از چهار درگاه چهارطاقی را که به طرف قبله بود، مسدود می کردند و به تدریج درگاه های غربی و شرقی را نیز می پوشاندند و راه ورودی به مسجد از چهار طاقی از درگاه شمالی میسر می شد و به دلیل نیاز شدید، ایوانی سرپوشیده در جلوی درگاه شمالی ساختند ، به این ترتیب طرح اولیه مسجد، شامل یک ساختمان چهار طاقی و یک ایوان شکل گرفت. از این رو می توان مسجدها را بر اساس نقشه به انواع زیر تقسیم نمود:
- مساجد چهار طاقی
- مساجد شبستانی
- مساجد ایوانی
- مساجد چهار طاقی
بناهای چهار طاقی به عنوان آتشکده مورد استفاده بوده اند. ساختار مساجد چهار طاقی عبارت است از، چهار ستون در چهار گوشه مربع شکل که به وسیله چهار قوس در چهار جهت اصلی قرار گرفته است و از آنجا که چهار طرف باز بوده به چهار طاقی معروف بوده است؛ که با پوشاندن دیوار سمت قبله به مسجد تبدیل می شدند. این طرح ساده دارای چهار گوشواره، به منظور ایجاد زمینه ای دایره ای شکل برای گنبد است. این فضا که بر روی آن گنبد مدوّری با خیز کم و بدون ساقه قرار دارد، به وسیله چهار درگاه با فضای خارج در ارتباط می باشد. مسجد ایزد خواست فارس نمونه ای از تبدیل چهار طاقی به مسجد است.
مساجد شبستانی
این مساجد یک دهانه بزرگ در میان و چند ایوان در دو سو و حیاط جهت رو به قبله تشکیل شده است که به آن شیوه ستون دار یا شبستانی یا چهل ستونی گفته می شود.
مسجد تاریخانه دامغان نمونه ای از مسجد شبستانی
مساجد ایوانی
اولین ایوان های اسلامی در جنوب و مقابل گنبدخانه شکل گرفتند و سپس ایوان شمالی در جهت قرینه سازی با ایوان جنوبی و بعضاً برای استفاده از آفتاب زمستان ساخته شد. یکی از کاربردهای ایوان جنوبی، دوری از گرمای تابستان است چون ایوان جنوبی پشت به آفتاب و در سایه قرار گرفته است. نمازگزاران به مقتضای فصل از دو ایوان شمالی و جنوبی استفاده می کنند. از مساجد تک ایوانی می توان از مسجد نیریز که بنایی ساده با یک ایوان دارد و همچنین مسجد جامع سمنان و یزد نام برد. برخی ورودی و خروجی را که به صورت ایوان کوچک نشان داده شده است، ایوان می پندارند. این موضوع در مسجد جامع یزد مشهود است. مساجد ایوانی خود دارای اقسامی است که به دو نمونه آن پرداخته می شود:
مساجد دو ایوانی
از جمله مساجد دو ایوانی می توان به مسجد دو ایوانی ملک زوزن در فرومد مربوط به دوره خوارزمشاهیان و مسجد جامع ساوه که دارای دو ایوان وسیع در ضلع جنوبی و غربی حیاط می باشد؛ اشاره کرد.
مسجد ملک زوزن- مسجد دو ایوانی
مسجد جامع ساوه، مسجد دو ایوانی
مساجد چهار ایوانی
سلجوقیان در کنار احداث بناهای متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری نشان دادهاند، از این رو تعداد بیشتری مسجد از عصر خود به یادگار گذاشته اند. مساجد در عهد سلجوقی به چهار ایوانی تبدیل شده اند و به طور دقیق مشخص نیست که از چه تاریخی مساجد دو ایوانی به مساجد چهار ایوانی تغییر شکل یافته اند.
مسجد جامع ورامین- مسجد چهار ایوانی
2 مسجد اولیه معماری اسلامی ایران
مسجد فهرج:
در روستایی فهرج در جنوب شرقی شهر یزد و در مسیر بافق مسجد جامع فهرج با شیوه معماری خراسانی قرار دارد؛ که به عنوان کهن ترین مسجد ایران لقب گرفته است. مرحوم پیرنیا تاریخ احداث این مسجد را با توجه به وجود برخی آرایه های تزئینی ونیز اصالت عناصر معماری اش به قرون اولیه اسلامی نسبت داده است و آن را احتمالا کهن ترین مسجد ایران مطرح می کند. این بنا در بخش قدیمی روستا و در سمت جنوب شرقی فضای مربع شکل کوچکی که به “حسینیه” شهرت دارد واقع شده است. الگوی مسجد از نوع ستون دار یا شبستانی(چهل ستونی) می باشد مسجد از یک شبستان و رواقی پیرامون یک حیاط مرکزی شکل گرفته است. ازجمله ویژگیهای معماری مساجد ایرانی در این دوران می توان به بزرگی دهانه میانی در سمت قبله که بر محراب تا کید می کند اشاره کرد. نمای شبستان در داخل حیاط شامل سه قوس تیزه دار است که دهانه میانی از دو دهانه طرفین عریض تر می باشد.
مسجد تاریخانه دامغان:
در جنوب شرقي دامغان، يكي از مساجد نمونه و بسيار زيباي قرون اوليه اسلام، با نام تاریخانه قرار گرفته است. مسجد تاریخانه دامغان را نیز به عنوان قدیمی ترین مسجد ایران مطرح می کنند. تاريخانه ، نامي تركيبي از واژه تركي “تاري” به معناي خدا و واژه “خانه” فارسي می باشد.نقشه اين بنا همانند نقشه مساجد صدر اسلام یعنی، از نوع شبستانی است . نقشه این مسجد را می توان ساده ترین و خالص ترین و حتی علمی ترین مساجد صدر اسلام مطرح کرد. ساختمان مسجد شامل يك صحن يا حياط مركزي است كه اطراف آن را رواق هاي سرپوشيده در بر گرفته است. شبستان مسجد روي هجده ستون مدور بنا شده است. ستونها دارای يك‌مترونيم قطر می باشند. طاقهاي مسجد “تاريخانه” از آجر است و شبیه به طاقهاي دوره قبل از اسلام ، يعني عهد ساساني می باشد.
حیاط مرکزی مسجد جامع فهرج
شبستان های مسجد جامع فهرج پیرامون حیاط مرکزی
پلان مسجد جامع فهرج- الگوی شبستانی
تاریخانه دامغان- صحن
تاریخانه دامغان- دهانه میانی برای تاکید بر جهت قبله بلند تر می باشد.
نقشۀ ترسیم‌شده توسط آندره گدار نشان‌دهندۀ بقایای چند ستون، و نیز پلان مربع‌شکلِ مناره‌ای به ابعاد ۵ / ۶×۵ / ۶ متر است.
سخن آخر:
معماری اسلامی در ایران با چهار شیوه خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی شناخته می شود. از آن جا که مسلمانان در ابتدا الگویی برای خود نداشتند. هنر و معماری پیش از اسلام مورد توجه قرار گرفت و بعد از چندی تغییرات به وجود آمد. در این میان عناصر مشترکی در مساجد که فضای مقدسی در دین اسلام می باشد وجود دارد. در رابطه با دو مسجد اولیه یعنی مسجد جامع فهرج و تاریخانه دامغان نظریات مختلفی وجود دارد؛ ولی آنچه حائز اهمیت می باشد الگوی شبستانی دو مسجد است.
نویسنده و گردآورنده: فائزه امیری پویا منابع: http://ensani.ir https://irac.ir http://sid.ir https://www.irna.ir https://du.ac.ir https://www.cgie.org.ir https://fa.wikishia.net/