(۲۰ خرداد ماه روز صنایع دستی )
چکیده
هنرهای سنتی ( traditional art ) ؛ بخشی از فرهنگ بومی ، افکار، دانش، شرح وقایعی از دوران تاریخ و مهارت قومیت خاصی از مردم است که در طول سال‌های مختلف، نسل به نسل منتقل شده است شکل گرفته است. صنایع دستی ( handicraf ) ؛ بخش تثبیت شده هنر های سنتی است که در غالب صنعت به طیف و تولید گسترده تر و متمرکز دست مییابد. هنر های سنتی شامل تمام هنر های هر اقلیم ( نمایش، نقاشی …) و صنایع دستی ( سفال، میناکاری، فرش بافی …) شامل ساخت آثار کاربردی تر است و تولید و ارائه توسط دانش انسان و توانایی دست انسان و برای استفاده انسان است. داشتن جنبه هنری، تفاوت و مرز بین هنرهای سنتی و صنایع دستی را مشخص می کند.
مقدمه
فرهنگ کلیت درهم تنیده‌ای است که از دانش، هنر، اخلاقیات، آداب‌و‌رسوم و هرگونه توانایی و عادتی که آدمی به‌عنوان عضو جامعه در اقلیمی منحصر به دست می‌آورد. فرهنگ هر جامعه هنر آن جامعه را هدایت و رهبری می‌نماید و نظام هنری رابطه و تاثیری مستقیم از فرهنگ دارد.
صنایع‌دستی برای برطرف کردن نیازهای اولیه انسان پدید آمد اما به مرور زمان و با مدد ذهن خلاق مردمان، باورها، اعتقادات و آداب و رسوم ؛ دست‌مایه‌ای برای بالا بردن کیفیت و هدف شد. همین امر باعث تراوشات متنوع و تمعدد ازهنر در ایران و جهان شد.
در طول سده های متمادی با حفط ریشه و سنت ؛ مراحل شکل گیری و نمو هنر های سنتی طی شده است. وجه رمزی و تمثیلی هنر توانسته آن را در ذات غنی و قابل رجعت به فرهنگ و دانش بومی پیش ببرد.
در این مقاله تلاش میشود به تعریفی مجزا از هنر های سنتی و صنایع دستی پرداخت شود و ضمن برشماری ویژگی های تعریفی و شکل دهنده هر دسته ؛ به معرفی برترین زیر شاخه های هر کدام پرداخته شود.
هنر( art ) چیست؟
واژه هنر ( سونره ) در زبان سانسکریت، ترکیبی از دو کلمه سو به معنی نیک و نر یا نره به معنای زن و مرد است.
اشتیاق و آگاهی انسان به هنر، ریشه نمایان و مشهود در ما قبل تاریخ دارد. انسان از راه هنر اندیشه ها و عواطفی را که در ذهن داشته، متجلی می ساخته است.
هنر ؛ طیف گسترده ای از فعالیت های انسانی را در بر می گیرد ، فعالیت هایی که در آن یک یا چند اثر خلق می شود و اثرات ( تولیدات) آن صمعی ، بصری ، یا قابل لمس هستند.
هنر یا تِکنِس ( Τέχνες ) به یونانی؛ مجموعه‌ای از آثار یا فرآیندهای ساخت انسان است که برای اثرگذاری بر احساسات و یا به‌منظور انتقال یک مفهوم، تولید میشود. آثار هنری طبق قواعدی خاص و با تکیه بر مهارت های انسانی ساخته میشوند.
وقتی هنرمند اثری را خلق می کند هرکس که در برابر آن قرار می گیرد با توجه به تفکرات ونگرش خود می تواند برداشت متفاوتی از اثر داشته باشد ، بنابراین میتوان به تعداد افراد جهان از یک اثر برداشت ایجاد کرد.
هنر عبارتست از کیفیت بیان و اداء یک معنا به شکلی زیبا و ظریف و توام با ذوق. آثار هنری، تجارب انسانی است که ما از دریچه حواسمان به آنها می نگریم.
زمانی که هنرمند بخواهد پیام ، مقصود و مضمونی را که در ذهن داشته است را به مخاطب خودش تعلیم بدهد از ظرافت ، زیبایی و جاذبه ای در اثرش بهره میگیردکه آن را هنر می گوئیم.
هم چنین تقسیم بندی آرایه های هنری از هم دور و جدا نیستند اما عموما به ۷ بخش تقسیم میشوند.
جدول تقسیم بندی هنر
زیبایی و تناسب در هنر
هنر هدفمند است و مانند آینه تلاش میکند تا برگردان تصویری از جامعه و تاریخ باشد. کاوش در جهت رسیدن به زیبایی به خلق هنر حاصل میشود. پس از آنکه قواعد زیبایی شناسی برای هنرمند مبرهن شد؛ او به دستور العمل های خلق اثر هنری دست مییابد. زیبایی به طور عمومی از تقارن و نظم ایجاد میشود گاه ایجاد این عاملیت ها و گاه ایجاد نکردن آن هنرمند را به اثر هنری میرساند.
ایجاد حس تعادل و زیبایی شناسی از طریق رعایت تقارن و تناسب
تعریف هنر از منظر بزرگان
- تعریف هنر از میکل‌آنژ Michelangelo؛ اثر هنری واقعی چیزی نیست جز سایه‌ای از کمال خداوندی.
- تعریف هنر از پابلو پیکاسو Pablo Picasso؛ هنر دروغی است که حقیقت را بیان میکند.
- تعریف هنر از لئوناردو داوینچی Leonardo da Vinci ؛ هنر ملکه همه دانش‌هایی است که آگاهی را به مردم جهان منتقل می‌کنند.
- تعریف هنر از ونسان ونگوگ Vincent van Gogh ؛ می‌خواهم از طریق هنرم تحت تأثیر من قرار گیرند. می‌خواهم مردم بگویند که او احساس عمیقی دارد، او احساس لطیفی دارد.
- تعریف هنر از واسیلی کاندینسکی Wassily Kandinsky ؛ در هنر ، (باید) وجود ندارد ، هنر آزاد است.
انواع هنر
۱_ هنر های زیبا : فراورده های این نوع از هنر بار دورنی و معنوی دارند. ادبیات ، موسیقی، نمایش…
۲_ هنر های کاربردی : دارای هدفی فراتر از زیبایی اند و سودمندی و عملکرد را در راستای استفاده بشر د رامر سهولت شامل میشود. سفال، فرش…
اشتراکات انواع هنر
۱ .تخیل مهمترین عامل در شکل گیری اثر هنری است.
۲ .منشا آثار هنری از عاطفه و احساس سرچشمه می گیرد نه از تفکر منطقی و عقلائی.
۳ .چند معنایی بودن و منشوری بودن وجه مشترک تمام آثار هنری است، به این معنا که آثار نمی توانند معنای تک بعدی داشته باشد.
هنر های سنتی
در تمدن های سنتی که دارای تجربیات عمیق هستند تمامی افعال و اعمال معمول حیات بشری دارای ریشه سنتی است و نوعی قداست که بر هنر حقیقی و اصیل، تجلی روحانیت و معنویت داده است.
در هنر های سنتی اعتقاد، بینش و به کار بستن سنتهای آیینی و فرهنگی ، از تعلیم و تعلم بین استاد و شاگرد گرفته تا آماده سازی ابزار و وسایل و مصالح کار و ساخت اثر هنری جایگاه ویژه ای داشته که لازمه این هنرها است.
از ویژگی هنر سنتی، جنبه رمز و تمثیلی آن است. کهنه نمی شود و گذر زمان در آن بی تاثیر است. از پشتوانه اعتقادی، تاریخی و بینشی و اندیشه متعالی برخوردار است و از آنجاییکه هنر سنتی ریشه در تاریخ دارد محمل میراث و تمدن فرهنگی است و یک محصول فرهنگی است، متعاقباَ حامل پیام و محتوای ارزشمند است.
بنیان‌های فکری، فرم، شکل، محتوا، موضوعات، مفاهیم، تکنیک‌ها، اهداف از رویکردهای قابل اعتنا هنر سنتی است.
معنویت از دیگر ویژگی های هنر سنتی است. سنت همواره وجهی معنوی را در خود حفظ می‌کنند. این وجه میتواند در فرم و شکل این هنرها نهفته باشد یا در موضوع و محتوای آن ها مستتر شده باشد یا در نحوه خلق و ساخت این هنرها پنهان باشد. عرفان بنیان فکری اصلی بسیاری از آثار هنرهای سنتی ایرانی است. برای مثال خوشنویسی به عنوان هنری سنتی همواره در پی بیان پیام‌ها و ارزش های معنوی بوده است.
معنویت از دیگر ویژگی های هنر سنتی است. سنت همواره وجهی معنوی را در خود حفظ می‌کنند. این وجه میتواند در فرم و شکل این هنرها نهفته باشد یا در موضوع و محتوای آن ها مستتر شده باشد یا در نحوه خلق و ساخت این هنرها پنهان باشد. عرفان بنیان فکری اصلی بسیاری از آثار هنرهای سنتی ایرانی است. برای مثال خوشنویسی به عنوان هنری سنتی همواره در پی بیان پیام‌ها و ارزش های معنوی بوده است.
هنر سنتی پر از رمز و نماد است . نمادپردازی از ابتدا حیات بشر در آثار هنری او نمودی خاص داشته است. هنر سنتی نمادین است و از رمز ها و سمبل ها برای بیان مفاهیم بهره می‌برد. هنرهای سنتی هیچگاه مفاهیم درونی و عرفانی خود را آشکارا بیان نمی‌کنند بلکه آن ها را در قالب رمز ها و سمبل‌ها در برابر مخاطب خود قرار می‌دهند.
فهم آثار هنری سنتی در کشف این مفاهیم سمبولیک نهفته است.
اما هنرهای سنتی هنری کهنه و از دور خارج شده نیست، بلکه مفهومی زنده و پویا است که تاریخ، فرهنگ، هویت، معنا، معنویت و زیبایی را با خود به امروز آورده است.
انواع نقوش در هنرهای سنتی
- نقوش گیاهی : نقوش گیاهی بر گرفته از گیاهان طبیعی است که مردم هر منطقه با آنها در ارتباط بوده و در انتخاب نقش در هنر های سنتی از آنها الهام می گیرند.
- نقوش جانوری و اشیا : در هنر های سنتی به دلیل ارتباط نزدیک میان انسان و حیوانات، از این نقوش برای تزئین استفاده می شود.
- نقوش تجریدی : انسان از گذشته های دور برای تزئین اشیاء از درهم آمیختن خطوط، اشکال هندسی را پدید آورد که هر کدام معنا و مفهوم خاصی را برای او تداعی می کرد. معانی این نقوش ریشه در اعتقادات و باورهای انسانها دارد. حد اعلای بهره وری از این نقوش در گلیم بافی نمود دارد.
صنایع دستی Handicrafts
صنایعی که تمام یا قسمتی ازآن با دست انجام گرفته ودرچهارچوب بینش های فلسفی وذوق وهنرانسانهای هرمنطقه باتوجه به میراثها ی کهن وبومی آنان ساخته وپرداخته شده باشد را صنایع دستی میگویند.
صنایع دستی هم می تواند حالت کارگاهی و هم حالت خانگی داشته باشد متکی به تخصص های بومی وسنتی است بیشترمواداولیه آن ازداخل کشور قابل تامین میباشد.
صنایع دستی از جنبه های قوی مصرفی در کنار بینش، ذوق، اندیشه و فرهنگ تولید کننده نیز برخوردار است ولی هنر محض (Pure Art) محسوب نمی شوند و به خاطر قابلیت تکرار و تولید بیشتر جزو هنرهای کاربردی (Applied Art) محسوب می شوند.
وجه تمایز اصلی اینگونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای وجه هنری آن و خلاقیت هنرمند است.
صنایع دستی و صنایع مستظرفه زیر مجموعه ای از هنرهای سنتی است که از لحاظ فرم در حوزه ی هنرهای تجسمی قرار دارند. صنایع دستی زیر مجموعه ای از هنر های سنتی است اما این به این معنا نیس که تمام صنایع دستی لزوما هنر سنتی هستند.
درست است که صنایع‌دستی برای برطرف کردن نیازهای اولیه انسان پدید آمد اما به مرور زمان و به مدد ذهن خلاق مردمان، باورها، اعتقادات و آداب و رسوم ؛ هدف و کیفیت آن تعالی یافت. صنایع دستی از جمله آثاری است که هر دو جنبه زیبایی و کاربردی را در بر می‌گیرد.
ویژگی های صنایع دستی
- انجام بخش یا تمامی آن توسط دست انجام میشود.
- مواد اولیه آن بر حسب مواد موجود در محله و جغرافیای بومی است.
- عموما بار فرهنگی دارد.
- از نظر روش ساخت و تکنیک ساخت و تزئین متفاوت اند.
- علوم مخصوص به تولید آن میتواند به مناطق دیگر برده شود.
- ارزش افزوده بسیاری دارد.
- قابلیت انتقال تجربیات وفنون تولیدی بصورت سینه به سینه وروش استاد وشاگردی ونهایتا روشهای آکادمیک ودانشگاهی.
- بدون نیاز به فناوری پیشرفته، بیشتر متکی به تخصص‌های بومی و سنتی است و قسمت اعظم مواد اولیه مصرفی آن در داخل کشور قابل تهیه است.
- حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید و شکل بخشیدن به محصولات ساخته‌شده و امکان ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح‌های مختلف در مرحله‌ی ساخت .
در اینجا بهتر است به تعریفی درباره صنایع مستظرفه نیز پرداخته شود. صنایع مستظرفه عبارت است از آثاری که نقش و نگار با تاکید بر تزئینی بودن اثر در نهایت ظرافت ایجاد میشود. مانند: طراحی، نقاشی، تذهیب، تشعیر، نگارگری و … حال هرچه بعد کاربردی صنایع گسترش یابد ؛ بیشتر به عنوان حرفه و یا پیشه از آن یاد خواهد شد.
میراث فرهنگی چست ؟
آثار و اشیا ( بجای مانده) و ( بیاد مانده) و نیز ( شخصیتهای انسانی فرهیخته ) از نسلهای گذشته را می گویند که دارای ارزشهای فرهنگی و هنری باشند. میراث فرهنگی و هنری بدین صورت تقسیم بندی می شوند:
۱_ بجای مانده (آثار مادی). آثار به جای مانده به دو دسته منقول و غیر منقول تقسیم میشوند.
- آثار منقول (اشیاء و وسایل کار و زندگی و علوم و فنون).
میراث منقول خود از نظر نوع آثار به دو گروه تقسیم می شود:
آثار مکتوب: با خط و نوشته انتقال یافته و از طریق خط و زبان، انسان امروز را با گذشته مرتبط می کند. قدمت آن هم زمان با پیدایش تاریخ است که به آن ( تولد دوران تاریخی ) نیز می گویند.
آثار غیر مکتوب: تمامی آثار و مصنوعات بشری از بدو خلقت بشریت را گویند. این آثار عمری به درازی حضور انسان دارند و تنها پل ارتباطی بین انسان امروز و انسان پیش از پیدایش خط محسوب می شوند.
- آثار غیر منقول (آثار معماری، تک بناها و مجموعه های زیستی).
۲- بیاد مانده (آثار معنوی).
- آثار فکری و رفتاری (آثار و نشانه هایی که با ریشه های تاریخی در زمینه ی سنت های هنری، زبان گویش های مختلف، آئین و مراسم، اندیشه و تفکر تا امروز باقیمانده اند).
- شخصیتهای برجسته (چهره های ارزشمند در عرصه های زندگی و اخلاق، هنر و ادبیات، علم و معرفت که آثار آنها که همان آثار فکری و رفتاری است تا امروز باقی مانده است).
انواع صنایع دستی
هویت هر کشوری را می توان در فرهنگ و تاریخ آن تمدن یافت. این مهم بیانگر ارتباطات هنر و تمدن انسان های آن منطقه است.
ایران با دارا بودن تمدنی فاخر و بسیار عمیق، یکی از پایه گذاران تمدن فرهنگی و تاریخی در میان تمام کشورهای دنیا محسوب می گردد. آثار هنری بخشی از هویت فرهنگی ایران را با ایجاد لایه های مختلف بومی و ملی از گذشته تا امروز ساخته است.
بسیاری از صنایع دستی ایران قدمت بسیار طولانی داشته و به تاریخ باستان و یا تاریخ ایجاد شهر مبدع و مبدا آن باز می‌گردد. امروزه این صنایع دستی ایران بخش مهمی از بار فرهنگی کشور را به عهده داشته و در موقعیت‌های بین المللی معرف کشور ما هستند.
تقسیم بندی انواع صنایع دستی بر حسب جنس و عملکرد و طریقه تولید آن هاست.
اولین دسته ؛ آثار طراحی و نقاشی هستند که شامل : نگارگری ، تذهیب ، تشعیر ، گل و مرغ و خیالی سازی میشوند. با هم به بررسی و تعرفی اجمالی از هر کدام میپردازیم.
تذهیب
تذهیب به معنی زراندود کردن و طلاکاری است. این هنر با نقوش منظم هندسی و گردان همراه با خطوط نازک به کار می‌رود. در تذهیب رنگ‌ها معمولا از شنگرف، لاجورد، سفید آب، زنگار، زعفران و … میباشد. کاربرد هنر تذهیب به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد و «زرنگاری» در کتاب‌های مانویان انجام می‌شده است. اوج اعتلای این هنر در زمان تیموریان است.
تشعیر
در این هنر نقوش گیاهی ، جانوری و نقش‌های انسانی در حاشیه نسخ خطی یا مرقعات با تک‌رنگ قلم‌گیری میشود که بیشتر با طلا یا رنگ سفید بر روی زمینه‌ی نخودی و یا تیره مانند مشکی و لاجوردی مشاهده میشود. تشعیر در عصر تیموری و صفوی به اوج خود رسیده است.
نگارگری
نگارگری، نقاشی مخصوص ایرانی است که در سطوح مختلف چون قلمدان، کتاب‌ها و … به کار می‌رود. نقاشی‌های زیبا و تصاویر ظریف و دقیقی هستند که در گذشته‌های دور برای به تصویر کشیدن مطالب کتاب‌های مختلف به‌خصوص با موضوعات ادبی، حماسی و داستانی استفاده می‌شدند.
امروزه مینیاتور در کنار و حاشیه تابلوها و دیگر اشیای تزیینی مزین به خاتم کاری، قلمزنی، فیروزه کوبی و غیره دیده میشود.
هنر مینیاتور که پیشینه آن به دوران قبل از ظهور اسلام برمی‌گردد در شهرهای اصفهان، شیراز، تبریز، قزوین و هرات از رونق بسیاری برخوردار است.
استاد فرشچیان از هنرمندان به نام نگارگری ایرانی است که نگاره‌های بی‌نظیری چون «ظهر عاشورا»، «ضامن آهو» و آثار بی‌مانند دیگری را طراحی کرده است.
گره چینی و مشبک
گره‌چینی و مشبک از برش قطعات مختلف چوبی و کنار هم قراردادن آنها مطابق یک الگوی سنتی برای تولید پنجره، نورگیر، درب، منبر، نرده، میز و … استفاده میشود. اگر این قطعات توپر باشند آن را گره‌چینی گویند؛ ولی اگر شبکه‌ای باشند و خالی، به آن مشبک گویند. گره‌چینی یکی از شاخه‌های هنر معماری و کاشی‌کاری سنتی است.
پژوهشگران معتقدند: استفاده از هنر گره‌چینی و مشبک در دوره خلفای عباسی آغاز و تا قرن هشتم هجری در مصر و سوریه متداول شد و از آن زمان به ایران رسید.
از هنر گره‌چینی و مشبک در ساخت درهای اماکن مقدس، مقابر، منابر و پنجره‌های خانه‌ها و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده می‌شده است. تعبیه شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبک (ارسی)، نمونه‌ای از این هنر است که از دوره صفوبه به بعد رایج شد.
نقوش مورد استفاده در گره‌چینی بیشتر اسلیمی است و بیشترین الگوی نقش مورد استفاده در تزیینات گره‌چینی، شمسه (طرح خورشید) است. نقش گل هشت‌پر یا طرح اسلیمی، نقش دایره‌وار و نقش چلیپا یا صلیب از دیگر نقوش رایج در گره‌چینی هستند.
شمسه ؛ نقش پر تکرار و ابرد در صنایع دستی ایران
کاشی کاری
قدمت کاشی سازی در ایران به درازای تاریخ ایران است. کاشی‌سازی در ابتدا در مساجد و ابنیه خاص تاریخی و بارگاه بزرگان استفاده می‌شد؛ ولی بعد از گذشت زمان مردمان کاشی را در خانه‌های خود هم استفاده کردند.
در ابتدا طرح‌های کاشی کاری در گل‌وبوته خلاصه می‌شد؛ کم کم با اضافه‌کردن طرح‌هایی چون اشکال هندسی و حیوانات و پرندگان به این طرح‌ها زیبایی بیشتری بخشیده شد.
کاشی معرق یکی از انواع کاشی کاری است که محبوبیت زیادی دارد. در تولید کاشی معرق، قطعات ریز و درشت کاشی با فرم و شکل خاص در کنار هم قرار داده میشوند تا در نهایت یک طرح زیبا را خلق کند.
شیوه کاشی کاری به این شکل است که : طرح مورد نظر را روی کاشی ساده قرار می‌دهند و سپس روی خطوط طرح، سوزن فرو می‌کنند. به این ترتیب خطوط نقشه در جای سوزن باقی می‌ماند و با ریختن گرد زغال روی منفذهای ایجاد شده، شکل و طرح مورد نظر روی کاشی انتقال داده میشود. پس از تکمیل طرح، کاشی را در کوره قرار می‌دهند تا مستحکم و آماده ارائه به بازار شود.
کاشی کاری مسجد امام اصفهان (میدان نقش جهان) ؛ نمونه اعلای کاشی معرق ؛ به جای مانده از دوران صفویه
خاتم کاری
خاتم‌کاری یکی از مشهورترین صنایع دستی ایران و استان اصفهان است که شهرت جهانی دارد. حتی این هنر را در اکثر نقاط دنیا به همین نام می‌شناسند.
خاتم هنر تزیین سطوح با کمک اشکال هندسی مختلف است. در این هنر اشکال هندسی مانند موزاییک‌های کوچک کنار هم قرار می‌گیرند تا اثری فاخر خلق شود. مثلث، عنصری محبوب در خاتم‌کاری است. این مثلث‌ها از چوب، فلز و استخوان ساخته میشود؛ هرچقدر کوچک‌تر باشند، خاتم موردنظر مرغوبیت و ارزش بیشتری داراست.
درباره تاریخ پیدایش این هنر گمانه های زیادی وجود دارد؛ ولی همه اتفاق‌نظر دارند این هنر در زمان صفویه به شکوفایی رسیده است. نمونه های فاخر این هنر در اصفهان دیده می شود.
میناکاری
در میناکاری روی طلا، نقره و مس با رنگ‌های معدنی قابل طیفی از آبی ارز روشن ترین تا تیره ترین آبی؛ لعاب ایجاد میشود. این لعاب‌گذاری و حرارت دهی گاهی تا چهار مرحله انجام میشود تا ظرف، میناکاری شود.
امروزه بیشتر ظروف میناکاری شده از جنس مس هستند؛ این هنر قدمت چندهزارساله دارد و عمده رونق خود را از دوره ساسانیان به همراه دارد.
مسگری
مسگری کار روی فلز مس است. به این صورت که صنعت‌گر از ورق‌های مسی ظروف کوچک و بزرگ می‌سازد. این ظروف بسته به ظرافت و قدمت، اجناس گران بهایی محسوب میشوند. این هنر علاوه بر اصفهان؛ در کاشان،زنجان، کرمان و شیراز هم دیده می شود.
قلم زنی
حکاکی نقوش روی سطوح فلزی از نوع طلا، نقره، مس و برنج را قلم زنی میگویند. استادکار قلمزنی به‌وسیله چکش و قلم‌های مختلف طرح‌های مدنظر خود را روی سطوح فلزی ایجاد میکند. قلمزنی دارای سه سبک اصلی شیراز، تبریز و اصفهان است.
منبت کاری
منبت‌کاری به هنر کنده‌کاری روی سطوح چوبی اطلاق میشود. این هنر دیرپا در ایران طرف‌داران خاص خود را دارد. این هنرصنعت زیبا یکی از صنایع دستی استان اصفهان به شمار می‌آید که در سبک و سیاق خود دارای ارزش مادی و معنوی بسیار زیادی است.
سفال و سرامیک
علم سفال و سفالگری با ساختن ظروف گلی بوجود آمده است که می توان در این بین به پیاله ها و کوزه های سفالی که از اعصار گذشته مورد استفاده بوده نام برد.
نقش‌های روی سفال و سرامیک‌ها اغلب نقش گل، بوته و ماهی هستند و برای رنگ کردن آنها نیز از اکسیدهای فلزات آهن، مس و منگنز و کبالت استفاده میشود.
این علم با قدمتی ۱۰ هزار ساله یک از صنایع پیشرفته بالقوه باستانی بوده که قدیمی ترین این کارگاه های سفالگری جهان در شوش قرار دارد
قلمکاری
قلمکاری، هنر طرح زدن روی پارچه های کتان، ابریشم، چلوار و پنبه است. قدمت قلمکاری به دوره حکومت پادشاهان مغول برمی‌گردد؛ اما در دوره شاه‌عباس صفوی به شکوفایی رسید تا عصر قاجار رونق بسیار داشت.
موضوعات سفره‌ها و پارچه‌های قلمکاری طرح‌ها و نقش‌های سنتی، داستان‌های مذهبی و حماسی، داستان‌های ادبیات ایران، شکارگاه و طبیعت و حیوانات است.
قالی بافی
فرش و قالی ؛ با طراحی منحصر بفرد و با تکیه بر سنت طرح های جلوه نگر و بعضا قومی و ملی از آثار برجسته هنر و فرهنگ ایران است.
قالی‌بافی در عصر صفویه بسیار فراگیر بود و بعد از حمله مغول‌ها به شهر اصفهان اکثر صنعت‌گران و اساتید نامی این شهر از بین رفتند. بعد از این وقایع ؛ با ظهور سلسله قاجار دوباره قالی‌بافی در این شهر پا گرفت و تا امروز در زمره بهترین هاست.
اصفهان، کاشان و نائین از مراکز مهم و قدیمی قالی بافی در ایران است. تعداد رنگ‌های انتخاب شده در قالی‌های اصفهان بسیار محدود هستند و به‌ندرت از رنگ‌های طبیعی استفاده میشود. یکی از طرح‌های رایج در قالی‌ها و قالیچه‌های اصفهان، طرح‌های شاه عباسی هستند.
از مراکز قالی بافی مهم در عصر صفویان؛ جوشقان است که تعداد زیادی از قالی‌های جوشقان در حال حاضر در موزه‌های اروپا و آمریکا هستند.
نقشه قالی را چه کسی میکشد؟
نقشه قالی طرحی است که به وسیله طراحان و نقشه پردازان روی کاغذ شطرنجی رسم می شود. گاهی نیز از یک قالی بافته شده به عنوان نقشه استفاده می کنند. معروفترین نقشه های قالی عبارتند از : هراتی یا ماهی، بته، لچک و ترنج، شاه عباسی، جنگلی یا بید مجنون، جوشقانی، میناخانی … به طور کلی نقوش قالی دارای دو شیوه نقوش شکسته و منحنی می باشد.
نقش ماهی و ماهی درهم؛ از نقوش معروف و پر کاربرد و تکرار در قالی بافی ایران
شیشه گری
دوران اوج این صنعت را پس از فراز و نشیب های بسیار زیاد می توان در دوره سلجوقیان کنکاش نمود.
در این هنر، ابتدا ماده شیشه را حرارت می‌دهند تا نرم و نیمه مایع شود ؛ سپس به وسیله دستها یا ابزار مخصوص یا دمیدن اشکال زیبایی را با آن پدید می‌آورد.
سکمه دوزی
سکمه دوزی (چشمه دوزی) یکی از رشته‌های صنایع دستی است. برای تهیه سکمه دوزی از کتان ایرانی و خارجی و نخ پنبه‌ای استفاده میشود. چشمه‌دوزی قدمت کهنی دارد و بعد از رواج اسلام در ایران دستخوش تغییراتی شد.
در سکمه دوزی پس از کشیدن تار و پودهای پارچه، نقاط معینی از آن را با سوزن دوزی پر و نقش‌های منظمی ایجاد می‌کنند. در این روش نخ‌های بیرون کشیده شده به یکدیگر بخیه میشوند و حالتی فشرده به خود می‌گیرند. از جمله طرح‌های آن میتوان به ترنج، سر ترنج یا نیم ترنج، نقش انواع گل ها، شمسه‌ای، ستاره یا گل و بته و غیره اشاره کرد.
ملیله سازی
ساخت اشیا با مفتول‌های فلزی را ملیله‌سازی میگویند.. اولین ملیله‌سازی کشف شده در دوره هخامنشیان است. هرچند کم؛ اما در دوره اشکانیان هم وجود این هنر گزارش شده است؛ ولی بعد از آن تا دوره سلجوقی از این هنر غافل مانده‌اند. در زمان سلجوقیان با ساخت زیورآلات، ملیله‌سازی جان دوباره‌ای گرفت و در عصرهای بعدی شکوفاتر شد.
نمونه ای از ملیله سازی دوره سلجوقی ؛ موجود در موزه جواهرات خراسان
سکمه دوزی
نتیجه
تفکیک صنایع دستی از هنر های سنتی دشوار است. میتوان گفت صنایع دستی بیشتر جنبه مصرفی و کابردی دارند. صنایع دستی مجموعه ای از هنر های سنتی بومی و محلی مناطق مختلف ایران هستند ک به مرور زمان با تکیه بر فرهنگ ؛ در هر جامعه شهری از کشور ایران ساخته شدند. در ساخت این آثار از توان و توانمندی دست و دانش هنری بهره گیری میشود و متریال موجود در هر اقلیم بنماه ساخت ان آثار میشود. در این مقاله به مناسبت روز صنایع دستی ( ۲۰ خرداد) به معرفی مهم ترین انواع صنایع دستی ایران پرداخته شد.
منابع
https://perojehonar.ir/
