عکاسی و فرمان مشروطه ایران (1905-1911) تصویری عظیم از خود به جای گذاشته است. میراثی، عمدتاً متشکل از عکس‌ها و کارت پستال‌های پراکنده که به طور گسترده در آرشیوهای ملی، مجموعه‌های خصوصی و عمومی، و آلبوم‌های خانوادگی است و درست پس از این رویداد، تا حدودی در دهه‌های بعد، این میراث بصری تا حدی جمع آوری شدند. این عکس‌ها خاطره جمعی یک ملت در حال ظهور را تشکیل می‌دهد و به طور پیچیده‌ای با تاریخ نگاری انقلاب مشروطه پیوند خورده است و به همان اندازه مهم است. عکاسی، یا به طور کلی تصاویر، در آن سال‌ها به عنوان یک رسانه قدرتمند در زمینه تأیید و احراز هویت ملی شناخته شده است. اهمیت این میراث بصری به نوعی یک خودپنداره جمعی یا ملت سازی که در فرآیند انقلاب مشروطه و مشروعه تشکیل شده است را نشان می‌دهد. بدین ترتیب از میراث بصری انقلاب مشروطه می‌توان یک روایت جمعی و یا یک «ضد روایت» ساخت.
نگاهی کوتاه به شروع عکاسی در ایران
عکاسی در سال 1842 یعنی حدود 3 سال پس از اعلام رسمی اختراع دوربین عکاسی در جهان وارد ایران شد. اگرچه با اندکی تأخیر از حدود سال 1858 با شروع آموزش سیستماتیک عکاسی در دربارحکومت قاجار، می‌توان شاهد درخشش عکاسی در میان طبقه اشراف و معدود طبقه ثروتمند جامعه بود، اما سال‌ها طول کشید تا عکاسی وارد عرصه عمومی شود. فرهنگ بصری و فرهنگ زندگی مردم دلایل مختلفی بر فراز و نشیب توسعه و رواج عکاسی در این عصر تأثیرگذار، بوده است، اما یکی از مهمترین آنها ورود کارت پستال‌های عکاسی به ایران بود.
برای شناخت بهتر جایگاه کارت پستال‌های دوران قاجار در روند دموکراتیزه شدن تصاویر عکاسی در ایران، لازم است تاریخچه تحولات اجتماعی دوران قاجار، عکاسی و چگونگی تعامل آن با وقایع جنبش و فرمان مشروطیت را مورد بررسی قرار دهیم.در این مقاله سعی داریم با بهره گیری از روش تاریخی و رویکرد تحلیلی توصیفی و با بهره‌گیری از نظریه تاریخ اجتماعی به بررسی جایگاه تصاویر و عکاسی و فرمان مشروطه در دوران قاجار بپردازیم. این مقاله ابتدا به تشریح آغاز ورود کارت پستال به ایران و سپس به بررسی انواع کارت پستال‌ها و محتوای آنها، عکاسی و فرمان مشروطیت و دسته بندی‌های بصری و هدف از تولید آنها می‌پردازد. شما می‌توانید با شرکت در کلاس‌های عکاسی آنالوگ و دیجیتال مدرسه ایده تجربه جدیدی از آموزش عکاسی فراگیرید.
روند و سیر تاریخی مشروطه
در اوایل دهه 1900 یا (1279 ه.ق ) ، تنها راه نجات کشور از فساد دولتی و دخالت دولت‌های خارجی، ایجاد و رقم زدن یک قانون اساسی مکتوب بود. این احساس باعث انقلاب مشروطه شد. یک سلسله فعالیت‌های پنهان و آشکار علیه حکومت استبدادی ناصرالدین شاه در جریان بود که بسیاری جان خود را از دست داده بودند. تلاش‌های آزادی خواهان سرانجام در زمان مظفرالدین شاه به ثمر نشست. مظفرالدین شاه در ژوئن 1896 به سلطنت رسید. در پی تلاش های بی‌وقفه آزادی خواهان، مظفرالدین شاه قاجار مجبور به صدور فرمان مشروطه و ایجاد مجلس منتخب در ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ شد. در نیجه قدرت سلطنتی محدود و یک سیستم پارلمانی ایجاد شد.
نخستین جرقه این جنبش در سطح سیاسی در ۲۱ آذر ۱۲۸۴ زده شد که علاءالدوله، حاکم تهران، چند تن از تاجران خوشنام تهران را به خاطر افزایش قیمت قند، فلک کرد. در پی این جرقه، سلسله‌ای از اعتراض‌ها و بست نشینی‌ها به رهبری دو مجتهد سرشناس تهران، سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی شکل گرفت. مجموعه اعتراضات و به دنباله آن، نظیر مهاجرت روحانیان به قم و بست نشینی اصناف در باغ سفارت بریتانیا در تهران به نام انقلاب مشروطه نامیده می‌شود. دستاورد این انقلاب، امضای فرمان مشروطیت به دست شاه وقت ایران، مظفرالدین شاه، تشکیل مجلس شورای ملی و مذهبی و تدوین قانون اساسی مشروطه بود. در ادامه تاثیر عکس و عکاسی و فرمان مشروطه را بررسی خواهیم کرد.
روایت انقلاب مشروطه به کمک عکاسی
انقلاب مشروطیت ایران (1905-1911) در پایان دوران مدرن اولیه غربی اتفاق افتاد. در آن زمان جامعه ایران شاهد یک رویداد مهم اجتماعی- فرهنگی و سیاسی بود که هدف آن سرنگونی رژیم توتالیتر و جایگزینی آن با یک حکومت ملی و مذهبی بود. کشمکش بین هواداران قانون اساسی و حکومت زندگی مردم ایران را به یک گستره‌ای بی‌سابقه و بی‌نظیر در تاریخ کشور تبدیل کرد. در جریان انقلاب، رسانه عکاسی عامل تحریک کننده‌ای بود که مردم را به شرکت در جنبش دعوت می‌کرد. برای اولین بار، هم دولت و هم انقلابیون به طور گسترده از عکس و کارت پستال برای تبلیغات سیاسی، و بیشتر از تلگراف، نامه استفاده می‌کردند. برای درک محتوائ عکاسی و فرمان مشروطه ، عملکرد و پیشرفت عکاسی و روندهای عکاسی این دوران را باید کنکاش کرد.
برخی از عکاسان این دوره گرایشات سیاسی داشتند و یا معروف و برجسته بودند. برخی از این عکاسان بی‌طرفانه مشغول به تهیه عکس و مستند سازی وقایع تاریخی بودند و برخی با هدف تجاری سازی از فرهنگ انقلابی و مردم سنتی بودند. در نهایت، این نوشته تحول عکاسی و فرمان مشروطه و انطباق آن با نیازهای دوران تاریخی و نقش تاثیرگذار عکاسی به عنوان یک رسانه تصویری که در شکل دادن به حافظه تاریخی ایرانیان بسیار مهم است را بررسی خواهد کرد. تأثیر حافظه تاریخی ایجاد شده توسط عکس بسیار قانع کننده است، به ویژه، زمانی که صحبت از امر هنر می‌شود. به عبارتی ساخت روایت انقلاب مشروطه به کمک عکاسی. با شرکت در کلاس تاریخ هنر معاصر مدرسه ایده دانش گسترده‌ای از مبانی نظری هنر و تاریخ آن کسب خواهید کرد.
نقش تاثیرگذار کارت پستال و عکاسی در مشروطه
عوامل و زمینه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بر جایگاه عکاسی در بدو ورود به جامعه ایرانی موثر بوده‌اند که با بررسی آنها بهتر می‌توان به این سوال پی برد که چرا علاقه و اشتیاق به عکس و وجود دارد. آنچه در این نوشته مورد توجه است، نقش تأثیرگذار کارت پستال، عکاسی و فرمان مشروطه بر این جریان است. مسئله پژوهش این است که کارت پستال‌های مصور چه نقشی در توسعه عکاسی و آگاهی اجتماعی در ایران در دوران قاجار داشته اند و چه مسیری را در رواج فرهنگ عکاسی نسبت به غرب طی کرده‌اند؟ این مقاله به نوعی سعی دارد با بررسی جایگاه کارت پستال‌های عکاسی، اهمیت کارت پستال‌های عکاسی را در فرآیند عمومی سازی تصویر عکاسی مورد بررسی قرار دهد.
به این ترتیب، شناسایی و تحلیل وضعیت کارت پستال‌ها و نقش اساسی آنها در پرکردن فضای خالی عرصه نمایش تصویر و رسانه‌های آگاهی عمومی در این عصر پر التهاب، از موضوعات اساسی مقاله است. زیرا مفروضات این است که تنها با نگاهی زمینه‌ای به تاریخچه رسانه عکاسی و نقش آن در هر جامعه و مقایسه رویکرد جوامع دیگر، با توجه به موقعیت و معادلات هر جامعه می‌توان دید روشن‌تری داشت.
بر اساس یافته های موجود، کارت پستال های عکاسی در این دوران به 3 دسته تقسیم می شوند:
- عکس و کارت پستال‌هایی با موضوع مشروطه خواهان:
این گروه از کارت پستال‌ها که در پژوهش حاضر نیز نقش مهمی دارند، بیشترین تعداد عکس‌های باقی مانده از دوران مشروطه و موضوع عکاسی و فرمان مشروطه را شامل می‌شود. عکس تجمع افراد مسلح یا غیرمسلح در تحصن، عکس‌های تک یا چهار نفره رزمندگان با سلاح، عکس کشته شدگان انقلاب به تنهایی یا با همرزمانشان، عکس سربازان کشته شده حکومت، نمایش فتوحات و پیروزی‌ها و در نهایت تشکیل مجلس شورای ملی ایران و نمایندگان و اعضای آن، نمایش افتتاحیه جشن‌های مربوط به انقلاب مشروطیت مانند سال اولین و دومین جشن مشروطیت و همچنین عکس های مختلف تزئین شده با حکاکی و کلاژ که حاوی پیامی خاص است موضوع عکس‌های این دسته است.
- عکس و کارت پستال‌های دولتی ودولت مردان:
در پژوهش عکاسی و فرمان مشروطه به طور کلی تعداد این کارت پستال‌ها به میزان قابل توجهی کمتر از کارت پستال‌های مشروطه خواهان است و این گروه را بر اساس موضوع می‌توان به موارد زیر تقسیم کرد:
- عکس‌های شاهان قاجار به ویژه محمدعلی شاه که خود را حاکمی عصبانی و قوی نشان می‌دهد.
- عکس‌هایی از اعدام، شکنجه و زنجیر بستن جنایتکاران و مبارزان مشروطه خواه با هدف ایجاد رعب و وحشت در دل آزادی‌خواهان و پیروان آنها.
- عکس مقامات، رهبران و دولتمردان حکومت قاجار به صورت انفرادی یا همراه با عکس‌های دسته جمعی سربازان.
- عکس‌هایی از حضور درباریان در مراسم و مناسبات تاریخی.
- کارت پستال‌های تزئینی، پرطرفدار و توریستی:
در ادامه روند پژوهش بر عکاسی و فرمان مشروطه، بخشی از کارت پستال‌های تزیینی و گردشگری در این عصر از طریق چاپ عکس از تفریحات و سفرهای ناصرالدین شاه، زنان حرمسرا، مشاغل و فعالیت‌های روزمره مردم، معماری‌ها و بناهای تاریخی، شهرها و مناظر آنها و … شکل گرفته است. همچنین بخشی از این موارد کارت پستال‌هایی است که ایرانیان مقیم خارج از ایران برای بستگان خود در ایران ارسال می‌کردند. علاوه بر این، کارت پستال‌های تزئینی با اهداف صرفا تجاری نیز در ایران توسط عکاسان و تولیدکنندگان تهیه و تکثیر شد.
کارت پستال در ایران همزمان با تحولات سیاسی انقلاب مشروطه وارد کشور شد. عکاسی اگرچه حدود 60 سال قبل از ورود کارت پستال به ایران در دربار قاجار مطرح و مورد استفاده قرار گرفت، اما تا پایان حکومت ناصرالدین شاه و آغاز مشروطه در انحصار دربار و ثروتمندان بود.طبقه جامعه، و تعداد کمی از مردم عادی از ماهیت عکاسی آگاه بودند. ضعف در انتشار منظم و به روز روزنامه‌ها و محدودیت چاپ تصاویر عکاسی در آنها در کنار 95 درصد مردم کشور که سواد خواندن و نوشتن نداشتند، باعث شد عکس‌ها و کارت پستال ها به ابزاری رسانه‌ای و ارتباطی تبدیل شوند.
در آخر می‌توان گفت عکاسی و فرمان مشروطه هر دو متمم یکدیگر بودند، یا به عبارتی روایت و اطلاع رسانی وقایع انقلاب مشروطه به جامعه عصر قاجار بود. در این روند، کارت پستال‌های عکاسی مشروطه خواهان نقش بسزایی در شکستن انحصار دربار بر عکاسی و ایجاد تحولی عمیق در موضوعات، محتوا و اهداف عکس‌ها و همچنین عکاسان و مخاطبان آن در جامعه ایرانی داشته است. اگرچه عکاسی در دهه‌های ابتدایی ورودش به ایران پدیده‌ای تجملی و منحصر به دربار قاجار بود، اما بعدها با گسترش کارت پستال‌ها و آزادی‌خواهان نهضت مشروطه از آن به عنوان بستری برای نمایش عمومی رویدادها بهره‌مند شدند. آرمان‌های انقلاب و عکس‌ها، عاملی برای تحولات و تحولات سیاسی و اجتماعی شدند. کارت پستال‌ها نه تنها عکس‌ها و عکاسی را در ایران رواج دادند، بلکه با تبدیل عکس‌ها به یک بیانیه سیاسی، اجتماعی و مذهبی در جامعه، به آنها ارزشی برای دیده شدن، مبادله‌کردن و خرید و فروش بخشیدند. به عبارتی تبدیل شدن به نماد بصری آزادی و پیروزی.
نگارش:
حمیدرضا رحمتی
منابع:
میتو سن؛ هنر، شعر و آنارشی زبانی، قسمت دوم
نقاشی به استناد تولوز لوترک