هنر و تمدن مسیحی تا شکل گیری عصر نوزایی( رنسانس) ابتدا شامل هنر صدر مسیحیت و سپس دو گرایش، شرقی ،هنر بیزانس و غربی ، هنر سده های میانه شامل:  هنر ژرمنی، کارولنژی، اوتونی، رومانسک و گوتیک می شود. جدا کردن هنر بیزانس از هنر صدر مسیحیت کار ساده ای نیست، چون اساسا مرز مشخصی میان این دو هنر وجود ندارد. اما میتوان گفت که همزمان با تقسیم امپراتوری روم به دو قسمت شرقی وغربی ، هنر بیزانس نیز از دامن هنر صدر مسیحیت برخاست.  هنر بیزانس تقریبا از سده های ششم میلادی از هنر صدر مسیحیت جدا شد و در زمان امپراتوری ژوستینین به اوج خود رسید، آن زمان قسطنطنیه به عنوان پایتخت هنری روم شرقی نیز درآمد.

هنر بیزانس حلقه اتصال میان دوران کلاسیک باستان و دوران با شکوه رنسانس است و جایگاه ویژه ای در سیر تطورات سنن هنری دارد. زیبایی شناسی هنر بیزانسی ترکیبی نمایش جلال و جمال الهی، در قالب فرهنگ و هنر سده های پیشین خود است. هنر بیزانس مبتنی بر در کی عمیقی از عالم مسیحیت است. حضور امری مقدس در تصویر و ترسیم مسیح، درون مایه هنر بیزانس است. موزاییک کاری دوران بیزانس، نقطه عطفی در تاریخ و محتوای هنر این دوران است.

عصر بیزانس

عصر بیزانس از مهم ترین دوره های تاریخی است و مربوط به دوره امپراطوری روم شرقی می باشد که در حدود ۳۳۰ میلادی توسط کنستانتین تاسیس شد و در سال ۱۴۵۳ م. که قسطنطنیه پایتخت امپراطوری به تصرف ترک ها در آمد به پایان رسید. در دوران بیزانس، تقریباً به طور کامل با بیان مذهبی و به طور خاص تر، با ترجمه غیرشخصی الهیات کلیسا رو به رو میشویم.

بعد از این که دولت روم شرقی بوجود آمد، با گذشت مدت زمانی، خصوصیات و عناصر هنری یونان و روم و مصر و ایران در هم آمیخت و هنری با هویت هنر بیزانسی بوجود آمد، که نه یونانی و نه رومی و نه شرقی بود بلکه یک هنر رسمی و نیایشی، با وقار و دیگر جهانی بود. هنر بیزانسی به یک هنر مسیحی گفته میشد که در دوران فرمانروایی قسطنطین( کنستانتین) نمایان شد و تا حدودی از جنبه رسمی برخوردار بود.

هنرمند بیزانسی سودای رهایی بیان فردی خود را نداشت و صرفا آثارش ترجمه دستور العمل ها و آموزه های مذهبی ، اندیشه های علمای دینی به زبان هنر بود. زیبایی شناسی هنر بیزانس ترکیبی از نمایش جلال و جمال الهی در صورت مسیح و از طرفی تاریخ مسیحیت و بیان رنج ها و مصائب وارده بر پیامبر است که در قالبی ترکیبی از فرهنگ و هنر پیشین به شکل نمادین به نمایش درآمده است.

هنرمندان این دوره ، غالبا خادمان کلیسا یا راهبان صومعه نشین مسیحی با ایمان و معتقدی بودند که استعداد و توان هنری خود را در خدمت آرمان مسیحیت قرار داده و به بیانی ساده ، بی تکلف  و ابتدایی به این هنر می پرداختند.

هنر بیزانس

اوج هنر بیزانس را می توان در زمان ژوستینین (۵۶۵-۵۲۷ میلادی) مشاهده کرد. زندگی و معجزات مسیح و روایات دینی کتاب مقدس موضوعات این هنر که در قالب های مختلف تصویری و تجسمی از کنده کاری بر روی چوب و عاج گرفته ، تا نقاشی دیواری و موزاییک کاری و ظروف آیینی و لته های نقاشی شده که راوی صحنه های مسیحیت اند ، تجلی یافته و بخش های مهمی از این آثار مبتنی بر تاکید بر نقوشی است که موضوع آن ، بیانگر حالات مسیح و حواریون و قدیسان است.

هنر بیزانسی به دلیل منشائش، تقریباً فقط به تصویرپردازی موضوعات دینی مانند مریم باکره، عیسی و صحنه‌هایی از انجیل می‌پرداخت. کلیسا نیز که حجم گسترده‌ای از ثروت و اثرگذاری را در جامعه بیزانسی داشت، استفاده و استقبال از این موضوعات را تشویق می‌کرد.

از ویژگی های بارز هنر بیزانس، می توان به الوهیت و آرامش نهفته در تصویر و پیکره ها اشاره کرد که هنرمند همواره تلاش می کرد بیننده با دیدن اثر هنری به آرامشی از منش و تمثال حضرت مسیح دست پیدا کند.

هنر بیزانس نوعی هنر استلیزه است و اساسا در مقابل روح و سلیقه هنر یونان باستان قرار می گیرد که مضمونش انسان و شباهت های طبیعی اوست. هنر بیزانسی از انسان زمینی و فردی دوری می جوید و در سودای ابر انسان و پدید آوردن فرم هایی با کیفیت قدسی و نمادین است.

هنر بیزانس در حقیقت مدخلی برای شناخت هنر غرب است زیرا هنر غرب با تداوم سنن بیزانسی بود که امکان یافت تا سنن نوین هنری را رقم بزند. شاخص ترین هنر دوران بیزانس موزاییک کاری است که بیشتر به آن میپردازیم.

ادوار بیزانس

نخستین عصر طلایی هنر بیزانس

حدود ۱۴۰۰ سال قبل نخستین عصر طلایی هنر بیزانس، دوران فرماندهی ژوستی نین کبیر بود. بنای ایاصوفیه مقتبس از اصل یونانی« هاگیا سوفیا» به معنی« حکمت مقدس» در این دوره ساخته شد که در ابتدا کلیسا بود .

دومین عصر طلایی در هنر بیزانس

سده های هشتم و نهم میلادی را شامل میشود. این دوران، دوران رکود هنر بیزانس است، گروهی از مسیحیان با شمایل نگاری مخالفت کردند و مجسمه ها را نماد بت پرستی دانستند. این امر درنهایت موجب رکود و توقف هنر شمایل نگاری شد و باعث شد تا تزئینات هندسی و گیاهی گسترش پیدا کند.

مجددا شمایل نگاری از اواسط سده نهم میلادی به بعد، در بیزانس و اروپای غربی شکوفا شد و موجب شکل گیری دومین عصر طلایی هنر بیزانس شد. طبیعت گرایی و اسطوره گرایی هنر باستانی یونان( دوره کلاسیک) در این دوره به همراه جنبه های نمایشی، عاطفی و ایجاد حس رنج و همدردی در تماشاگر در نقاشی های موزاییک و نقاشی های دیواری توجه ها را به خود جلب کرد. در این هنگام کلیساهای چلیپایی یونانی( طول و عرض برابر) ساخته شد و از نقش مایه های اسلامی نیز استفاده شد.

سومین عصر طلایی در هنر بیزانس

سومین عصر طلایی هنر بیزانس در دو قرن پایانی امپراتوری بیزانس سده ۱۴- ۱۲ میلادی بوجود آمد. نقاشی دیواری و نقاشی روی و چوب در این دوره به عنوان نقاشی موزاییک جایگزین شد. از ویژگی های این دوره می توان به تحرک و پویایی، بیان عاطفی، نمایش چهره و حجم پردازی با مهارت استادانه در نقاشی ها اشاره کرد.

هنر بیزانس فقط به معماری و نقاشی کلیسایی محدود نبود، بلکه آثار با ارزشی در زمینه مصورسازی کتاب مقدس و سایر مصنوعات خلق شدند. در سال ۱۴۵۳ میلادی شهر کنستانتینوپل توسط عثمانی ها تصرف شد و از این طریق عمر حکومت بیزانس پایان یافت ولی سنت های هنریش مدتی در اروپا ادامه داشت.

یازده قرن تاریخ هنر بیزانسی و تاثیرات این هنر در روسیه و یونان ، حاکی از توانمندی و ریشه دار بودن این هنر است که می توان متعالی ترین نمونه آثار این دوره را از لحاظ کمال نماد گرایی در رنگ و ساختار تصویری و بلوغ هنری و استادی در پرداخت تصاویر ، از قرن هفتم تا دوازدهم میلادی مشاهده کرد.

موزاییک کاری بیزانس

مهمترین هنر بیزانس در سده ۱۱ میلادی موزائیک کاری دیوار کلیسا هاست . هنرمندان بیزانسی نیز با استفاده از هزاران تساری( قطعات ریز شیشه، سنگ، سرامیک و دیگر مواد) مانند رومیان اقدام به ساخت موزاییک های ظریفی میکردند. البته، بیزانسی ها به طرح های خود، مواد گران بهاتری مانند ورق طلا و سنگ های قیمتی را اضافه میکردند و از این روش موجب گسترش این سبک هنری شدند.

موزاییک‌کاری جای نقاشی دیواری را گرفت. موزاییک‌کاری که دراساس عبارت است از ایجاد نقوش با نصب کردن قطعات کوچک رنگی بر زمینه دیوار، از دیرباز، یعنی از هزاره سوم ق.م توسط سومریها برای تزیین بدنه ها و سطوح معماری و بعدها توسط یونانی ها بکار میرفت. با این تفاوت که یونانیان از مرمرهای رنگی مات استفاده می‌کردند درحالیکه هنرمندان صدر مسیحیت از شیشههای رنگی که شفافتر بوده و تنوع رنگی بیشتری را دارا بود و هم چنین درخشان تر و به صرفه تر بود

چیدمان موزاییک ها یا نقاشی ها در کلیسا ، انتخاب موضوعات ، حتی حالت و بیان حسی شخصیت ها همگی مطابق با الگوی سنتی ملهم از مفاهیم دین شناسانه بود و اگر زمانی هنرمند تلاش می کرد تا به نو آوری دست زند ، خطر اتهام به ارتداد یا کفر را به جان می خرید. به همین سبب می توان چنین گفت که این هنر ، هنری غیر شخصی و سنتی بوده و شخصیت هنرمند نادیده انگاشته می شد.

موضوع این موزاییک ها صحنه های مختلف روایتی از دو کتاب عهد عتیق و عهد جدید بود و از مشخصات آنها اختصار در بیان مفاهیم و نشان دادن اشکال و همچنین نماد پردازی بود

موزاییک کاری ناشی از یک وسواس مذهبی بود و یکنواخت و ناشناس باقی ماند و در یک سنت سفت و سخت تکمیل شد .تاکید بر عنصر خط در نمایش اشکال از شاخصه های اصلی این هنر است.

تصویرپردازی سبک دار در هنر بیزانسی به شمایل طبیعی ترجیح داده می شد. درواقع این هنر قصد داشت تا حس شگفتی و ستایش افراد را در کلیسا برانگیزد. به همین خاطر، آنها از شکل های ظریف و معلق و تساری های طلایی استفاده می کردند تا موفق به نمایش پدیده های مذهبی دیگرجهان شوند. حالت کشیدگی و اغراق آمیزی پیکره های قدیسین در نقاشی بر ماهیت غیر جسمانی و معنوی آنها تأکید داشت.

مزیت این نوع موزاییک‌ها امکان دسترسی به رنگ طلایی بود. از طرفی چون این شیشه ها همچون آیینه های کوچک نور را منعکس می‌کردند، نتیجه کار صحنه ای پرتأللو و غیر مادی بود.

ادامه مطلب

نویسنده: مینا سیدی

منابع

Iran antiq.com

Artmood.com

Memariband.com

Chap.sch.ir